خداوند سبحان در قرآن کریم از هلال ماه، منازل ماه و... بارها سخن به میان آورده و ذیل آیاتی می‌فرماید:

«یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ . ای پیامبر درباره هلال‌های ماه از تو سؤال می‌کنند، بگو آن‌ها بیان اوقات برای نظام زندگی مردم و تعیین وقت حج است» و همچنین فرمود: «وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً . خورشید و ماه بر طبق حساب منظمی می‌گردند».

نیز می فرماید : «هُوَ الَّذی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنینَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللَّهُ ذلِکَ إِلاَّ بِالْحَقِّ . او کسی است که خورشید را روشنایی و ماه را نور قرار داد و برای آن منزلگاه‌هایی مقدر کرد تا عدد سال‌ها و حساب کارها را بدانید، خداوند این را جز به حق نیافریده است».

این آیات مقدس الهی و روایات فراوانی اهمیت مسئله استهلال را بیان می‌دارد چرا که روزه گرفتن گاه دوران بین محذورین است . اگر روز آخر ماه مبارک باشد روزه گرفتن واجب است و اگر اول شوال باشد حرام است و دوران بین وجوب و حرمت دوران بین محذورین است و استهلال تنها راه نجات از محذورین است .

بحث استهلال، بحثی کاملاً تخصصی و فقهی است که در سطوح مختلف دروس حوزوی مورد نظر قرار می‌گیرد که بر حسب تفاوت مبانی و فتاوای فقهی و اصولی فقهای محترم، شاهد تعدد دیدگاه‌ها در این مسئله هستیم و این یک مسئله سطحی و ساده نیست که بعضی می پندارند .

اختلاف مبنای فقها در بحث استهلال طی سال‌های اخیر اذهان مؤمنان را نسبت به استهلال حساس کرده و پرسش‌هایی را در میان آن‌ها مطرح کرده است. این تفاوت مبنا که از جهاتی مانند موقعیت طول و عرض جغرافیایی، وحدت افق ، مقارنه ماه و خورشید ، اشتراک بلاد در شب ، حکم حاکم شرع ، چشم عادی یا مسلح و موضوعات دیگر .

بوجود می آید ، می تواند باعث ایجاد شکاف و دودستگی در صفوف به هم پیوسته مردم متدین جامعه شود . اختلاف اسفناکی که گاه ، در امر «رؤیت هلال ماه شوال» رخ داده و شهد شیرین عید را در کام مردم تلخ نموده است ، گروهی نماز عید می‌خوانند و می‌گویند: «أَسْأَلُکَ فِی هَذَا الْیَوْمِ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمِینَ عِیداً…» و فردا گروه دیگری در همان شهر و حتی در همان مسجد ، عین همین عبارت را می‌خوانند و معلوم نیست که منظور از «المسلمین» در این عبارات کیست !؟

و عده ای بخاطر همین قصور اطلاع ، مرجع تقلیدشان را تغییر می دهند و ای بسا همین امر اهرمی برای افراد سودجو می شود که موضوع مرجعیت اجتهاد و تقلید را زیر سوال برده و بسترساز توهین و تمسخر کسانی می شود که شاید به اصل دین و نماز و روزه هم اعتقادی ندارند ، در حالی که اسلام دین «توحید» در تمام زمینه‌هاست و با وجود تفاوت فتواها هیچ دلیلی برای این اختلاف‌ها نیست .

حال سؤال این است که چگونه این اختلاف ایجاد می‌شود؟

بعضی اختلاف‌ها بین آغاز و پایان ماه در کشورهای اسلامی دور از همدیگر ، طبیعی بوده و مابقی در اثر تفاوت ملاکهای فقهی آغاز ماه ، می‌باشد .

برخی مراجع معتقدند که رؤیت هلال در یکی از بلاد مسلمین برای تمامی بلاد مسلمین که آن‌جا شب است کافی می‌باشد (خویی،تبریزی،وحید) و به این ترتیب همه کشورهای اسلامی که در شرق هستند یک روز را عید خواهند گرفت. حال آنکه برخی معتقدند وحدت افق شرط است. (سیستانی ، صافی )

از مجموع مطالب موجود در کتب فقهی بزرگان دین می‌توان به طور خلاصه گفت که رؤیت هلال ماه یک فعل خارجی است و از قبیل تشخیص موضوع احکام است که هر فرد مکلفی می تواند شخصاً و بدون نیاز مجتهد خود ، تشخیص داده و عمل نماید . بویژه طبق نظر آیاتی چون سیستانی ، خویی ، شبیری زنجانی ، وحید خراسانی که حتی حکم حاکم شرع را نیز در ثبوت ماه حجت نمی دانند . اما چون غالب مردم خود موفق به رؤیت هلال نمی شوند و از آنجا که به مرجع تقلید خود اطمینان دارند ، در این مسئله طبق نظر ایشان عمل می نمایند و همین باعث شده که تصور می کنند در این مسئله باید از مرجع تقلید خود اطاعت نمایند در حالی که استهلال از مقوله تقلید از مجتهد نیست و مکلف می تواند با حصول یقین و اطمینان از سوی مجتهد و یا افراد مورد وثوق عمل نماید .

اول: آنکه خود انسان ماه را ببیند.

دوم: عده‌ای که از گفته آنان یقین پیدا شود بگویند ماه را دیده‌ایم و همچنین است هر چیزی که به واسطه آن یقین پیدا شود .

سوم: دو مرد عادل بگویند که ماه را دیده‌ایم. (البته به این شرط که صفت ماه را بر خلاف یکدیگر نگویند و شهادتشان خلاف واقع نباشد).

چهارم: سی روز از اول ماه شعبان بگذرد که به واسطه آن، اول ماه رمضان ثابت می‌شود و سی روز از اول رمضان بگذرد که به واسطه آن اول ماه شوال ثابت می‌شود.

پنجم: حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.

اگر چه مشهور فقها حکم حاکم شرع را معتبر می‌دانند لیکن یکی از پرسش‌هایی که بعضاً در اذهان عموم مردم ایجاد می‌شود این است که اگر میان حکم حاکم شرع و برخی از مراجع عظام تقلید اختلافی به وجود آمد چه باید کرد؟

همانطور که گفته شد مسئله استهلال، موضوعی است که مربوط به مکلف است و نه مرجع تقلید . یعنی اگر برای مکلف یقین حاصل شد که ماه دیده شده است باید به یقین خود عمل نماید این به این معناست که اگر هر یک از ما، ماه را دیدیم و یقین کردیم آن چه رؤیت کرده‌ایم ماه است ولو حلول ماه برای مرجع تقلید ما ثابت نشود، ما مکلفیم به قطع و یقین خود عمل کنیم. ( البته این به این معناست که فقط برای خود که یقین حاصل شده این کار را انجام داده و به خاطر حفظ وحدت و جلوگیری از هرج و مرج نباید مسئله یقینی خود را به دیگران تسری دهد.)

بنابراین اگر خودمان ماه را رؤیت کردیم یا کسانی رؤیت کرده‌اند که ما به گفته آن‌ها اطمینان داریم ، برای ما کافی است و باید عمل کنیم .

وجوب پیروی از حاکم اسلامی در اثبات رؤیت هلال، بیانگر مطالب مهمی است که در این مسئله باید بیش از پیش به آن توجه کرد . اختلاف فقهی علما نسبت به موضوع اثبات هلال ماه نشأت‌گرفته از درک و فهم ادله و آیات و روایات ، در استنباط حکم شرعی توسط فقیه است ، لذا به نظر می‌رسد جهت حفظ اتحاد و انسجام مسلمین و جلوگیری از سم مهلک تفرقه با وسواس و حساسیت بیشتری به این نکته دقت شود که ثبوت اول ماه برای حاکم شرع به دلیل قرار گرفتن در مصدر امور کشور و بسیج تمامی امکانات لازم برای استهلال ، اطمینان ‌بخش‌ترین نظریه بوده و می‌تواند حکم حکومتی تلقی شود که در این صورت لازم‌الاتباع برای سایر مجتهدان و مقلدان خواهد بود. همان‌گونه که حضرت امام خمینی در «تحریر‌الوسیله» می‌فرمایند: «لا تختصّ حجیه حکم الحاکم بمقلدیه بل حجه حتی علی حاکم آخر؛ حجت حکم حاکم در اعلام عید فطر، به مقلدان خود اختصاص ندارد، بلکه نسبت به حاکم دیگر نیز حجت است».( امام خمینی (ره)، بهجت ، فاضل ، مکارم ، زنجانی ، تبریزی )

البته خود مراجع معظم تقلید نیز به این نکته مهم عنایت ویژه دارند که از آن جمله می‌توان به نظریات فقهی حضرت آیت‌الله مجتبی تهرانی که از شاگردان امام راحل هستند اشاره نمود: «اگر حاکم شرع حکم کند که اول ماه است این حکم برای همگان حجت است و کسانی هم که از او تقلید نمی‌کنند حتی سایر مجتهدان باید به حکم او عمل کنند». اگر حاکم شرع که مصداق اتم آن امام معصوم و ولی امر مسلمین است اعلام کرد که فردا اول ماه مبارک رمضان یا فردا عید است و مؤمنین افطار کنند در این صورت بر همه مسلمین اطاعت از حکم او فرض است و در این امر عامی و عالم و مقلد و مجتهد حکم واحد دارند.

خوشبختانه نظرات فقهی مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله‌العالی) چنین مشکلاتی را در زمینه رؤیت هلال کاملاً حل کرده است و حتی تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران که بر پایه نظرات فقهی ایشان و تلاش کارشناسان مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران استخراج می‌شود در پهنه ایران بسیار دقیق است. طبق نظر ایشان، هلال شب اول ماه باید با چشم رؤیت شود و استفاده از ابزارهای اپتیکی نظیر تلسکوپ یا دوربین‌های نجومی مانعی ندارد. از نظر ایشان، نظر کارشناسان در مورد رؤیت‌پذیری یا رؤیت‌ناپذیری هلال حجت است یعنی اگر عده‌ای ادعا کنند که هلال را دیده‌اند و کارشناسان علم نجوم آن را رد کنند ادعای آن عده پذیرفتنی نیست.

در پایان باید این مسئله را باز خاطرنشان کرد که با توجه به اهمیت مسئله عبادی ایام ماه مبارک رمضان و علی‌الخصوص عیدفطر که مظهر و نمادی برای وحدت امت مسلمان می‌باشد به یقین به صلاح امت اسلامی نیست که در یک چنین امر مهمی گرفتار تشتت و تفرقه حتی در یک شهر و یک خانه شوند و قدرت و قوت آنها به ضعف گراید .

از طرفی با توجه به رهنمودهای حضرت امام، و مقام معظم رهبری که هر ساله به مناسبت‌هایی همچون ایام حج، مبعث و میلاد پیامبر اسلام و... مسلمانان را دعوت به وحدت و انسجام می‌کنند تا از ظرفیت و پتانسیل عظیم امت اسلامی در جهت شکوه و عظمت جهان اسلام استفاده شود؛ شایسته است، فقیهان و عالمان دینی مذاهب اسلامی با هم‌فکری و هم‌اندیشی، روزنه‌های انشقاق و تفرقه در بین مسلمین را بسته و جلوه‌های وحدت، همدلی و هم‌گرایی را در عرصه‌های مختلف به منصه ظهور برسانند

حجت الاسلام والمسلمین اسدی