مصطفی محقق؛ مشاور رییس جمعیت هلال احمر در امور بین الملل: پس از وقوع زلزله اخیر مردم ایران مانند همیشه عواطف نوعدوستانه و ارزش های انسانی و دینی خود را در کمک به آسیب دیدگان از این حادثه به خوبی نشان دادند. صرف نظر از وجود برخی مشکلات در مدیریت پاسخگویی به این حادثه از نظر هماهنگی در اطلاع رسانی عمومی و جذب و توزیع کمک های امدادی که در جای خود باید مفصلا به آن پرداخته شود همبستگی مردم ایران و تلاش سازمان های مسؤول برای ارایه کمک های اضطراری به آسیب دیدگان چشمگیر و قابل توجه بوده است.
نگارنده این یادداشت که در بیست و پنج سال گذشته افتخار شرکت در بسیاری از عملیات امدادی و برنامه های مدیریت ریسک حوادث در داخل کشور و بسیاری از مناطق دیگر دنیا را داشته همواره تاب آوری و همبستگی مردم ایران در برابر حوادث را یکی از ویژگی های درخشان جامعه ایرانی در مقایسه با بسیاری دیگر از کشورها و جوامع می داند
اما تاب آوری و همبستگی افتخار آمیز مردم ایران در برابر حوادث نباید موجب نادیده گرفتن علل ریشه ای بروز خطرات حوادث و نیز ضعف های راهبردی مدیریت ریسک حوادث و سوانح در کشور گردد. بلکه باید با شناخت عمیق تر این علل بدنبال راه حل های پایدار جهت پیشگیری و کاهش خطر و نیز تقویت ظرفیت های ملی برای آمادگی و پاسخگویی مؤثرتر پس از وقوع حوادث بود. بر اساس تجارب و شواهد موجود در سطح ملی و بین المللی ارتباط مدیریت بحران با توسعه یافتگی یکی از ریشه ای ترین مباحث در زمینه پیشگیری و کاهش خطر و نیز پاسخگویی به حوادث بشمار می رود
ارتباط نزدیک میان توسعه اقتصادی و اجتماعی و میزان خطر حوادث و سوانح امری قطعی است و امروزه در مورد آن اجماع جهانی وجود دارد. از یک سو توسعه غیر متوازن مانند گسترش سریع ولی بی برنامه شهرها و استفاده ناهنجار از منابع طبیعی خطر حوادث و سوانح را بشدت افزایش می دهد و از سوی دیگر توسعه صحیح اقتصادی و اجتماعی موجب تقویت تاب آوری و آمادگی مردم و جامعه در برابر حوادث و کاهش تلفات و خسارات آن می گردد.چالش های جدید جهانی مانند گسترش سریع و بی برنامه شهرها و نیز تغییرات اقلیمی آینده جوامع انسانی را با تهدید جدی مواجه ساخته است. به همین دلیل بانکی مون دبیر کل سابق سازمان ملل متحد در سال 2009 اعلام نمود گسترش سریع و بی برنامه شهرها و آثار منفی تغییرات اقلیمی بزرگترین چالش های بشر در قرن بیست ویکم است. وی همچنین اظهار نموده بود که سرنوشت نبرد برای توسعه پایدار در صحنه شهرها تعیین خواهد شد
راه حل درازمدت و واقعی برای پیشگیری و کاهش خطر حوادث و سوانح اصلاح اندیشه و روش های توسعه اقتصادی و اجتماعی در کشور است. به نحوی که در مسیر توسعه کشور بنیادهای اخلاقی و انسانی جامعه شامل کرامت , سلامت , ایمنی و رفاه افراد همواره در اولویت قرار گرفته و تحت تاثیر اهداف کوتاه مدت سازمانی , بخشی , مالی و اقتصادی قرارنگیرد
اما تفاوت های عینی و ملموس در نحوه مدیریت بحران در جوامع توسعه یافته و در حال توسعه چیست؟ علی رغم آنکه تفاوت ها و تنوعات بسیاری در کیفیت مدیریت بحران کشورها حسب نوع حوادث , جغرافیاو جمعیت , ساختارهای رسمی و نوع اقدامات (پیشگیرانه و مقابله ای) وجود دارد لکن می توان برخی از تفاوت های کلی مدیریت بحران در جوامع توسعه یافته و در حال توسعه را ملاحظه نمود. برخی از این تفاوت ها عبارتند از:
1.درک نوع و اندازه خطر و آثار منفی حوادث و سوانح
خطرات و آثار منفی حوادث را می توان به کوه یخی تشبیه نمود. در جوامع در حال توسعه معمولا بخش کوچک خطرات مادی حوادث مانند تلفات انسانی و تخریب ساختمان ها و تاسیسات روی آب و برای همگان قابل مشاهده است ولی بخش بزرگتر و مهمتر که خطرات و خسارات اقتصادی و روانی اجتماعی است زیر آب قرار دارد و براحتی قابل مشاهده نبوده و جامعه آن را در اولویت پیشگیری , کاهش خطر و نیز کمک رسانی پس از وقوع حوادث قرار نمی دهد. اما در جوامع توسعه یافته بدلیل حاکمیت نظام سلامت و رفاه بویژه مکانیسم ها یی مانند بیمه جامع به بخش های غیرمادی و بلند مدت هم در پیشگیری و کاهش خطر و هم در پاسخگویی و امداد رسانی بیشتر توجه می شود
2. پیشگیری، کاهش خطر و مقابله
در جوامع در حال توسعه توجه و سرمايه گذاري بيشتر براي مرحله حاد وقوع حادثه و پاسخگويي اضطراري پس از وقوع آن است ولي در جوامع توسعه يافته توجه و سرمايه گذاري بيشتر براي پيشگيري و كاهش خطر حوادث است. دلیل این امر می تواند تفاوت در اولویت های کشورهای گوناگون باشد. در برخی از کشورها به دلیل مشکلات و بحران های اقتصادی و اجتماعی و کمبود منابع کافی , رفع نیازهای کوتاه مدت مردم مانند آب , غذا و سلامت پایه تبدیل به بالاترین اولویت می گردد در حالیکه کشورهای توسعه یافته به دلیل وجود زیرساخت ها قوی و منابع کافی و اهداف و روش ها توسعه ملی امکان بهتری برای برنامه ریزی جهت پیشگیری و کاهش خطرات حوادث آینده را پیدا می نمایند
3.عادت و استراتژي
در كشورهاي در حال توسعه توجه عمومي بيشتر به سوانح سريع الوقوع مانند زلزله و سقوط هواپيما جلب مي شود و خسارات حوادث تدريجي مانند خشكسالي ، آلودگي هوا و تصادفات جاده اي توجه زيادي جلب نمي كند هر چند ميزان خسارات و تلفات اين حوادث بسيار بيشتر است چون افراد به اين حوادث "عادت" مي كنند اما در كشورهاي توسعه يافته توجه به حوادث تدريجي كمتر نيست زيرا استراتري توسعه ملي و محلی مستلزم شناخت و ارزيابي واقعي خطر همه حوادث و كاهش مقدار كلي خسارات و تلفات درجامعه برای تامین ایمنی و رفاه تعریف شده در برنامه های توسعه ملی است.
4.علاقه مندی به نجات افراد آسیب دیده و علاقه مندی به رشد تكامل آنان
در كشورهاي در حال توسعه عموم مردم علاقه مند به اظهار همدردي و كمك براي رفع نيازهاي فوري اسيب ديدگان هستند اما بسیاری از آنان علی رغم علاقه ای که دارند امکان زيادي برای توجه به سرنوشت و موفقيت درازمدت انان ندارند. چند نفر از افراد كمك كننده در زلزله بم و ورزقان بازماندگان ان را تا كنون سرپرستي كرده و يا بعد از سال ها به اين شهرها رفته اند تا بيينند چه بر سر افرادي كه به انان كمك كرده اند آمده است و آيا تبديل به انسان هاي خوشبخت شده اند و يا ...؟ در جوامع توسعه يافته مردم این امکان را دارند تا علاوه بر کمک رسانی در مرحله اضطراري به سرنوشت بلند مدت و رشد و خوشبختي آسيب ديدگان نيز توجه نمایند و در آن مشارکت نمایند مانند تقبل سر پرستي كودكان و بازماندگان حوادث و كمك به تحصيل و اشتغال انان. زیرا انگیزه و هدف اصلی افراد کمک کننده مشارکت در موفقیت و خوشبختی درازمدت افراد آسيب ديده است و نه تنها کمک های اضطرای برای انجام وظیفه و مسؤولیت های انسانی که البته در حد خود مقدس و مهم است. بر این اساس کمک مردم و جامعه به آسیب دیدگان از حوادث می تواند "وظیفه محور یا حداقلی " و یا "توسعه محور و حداکثری" باشد.راهبرد و مدل توسعه و مدیریت بحران در هر کشور نقش مهمی در تعیین این مسیر زمینه ایفا می کند. سازمان های جامعه محور مانند جمعیت هلال احمر نقش بسیار مهمی در ایجاد فرصت های اجتماعی برای مشارکت مردم در کمک رسانی بلند مدت برای رشد , تکامل وموفقیت افراد آسیب دیده از حوادث ایفا می کنند. بطور مثال جمعیت هلال احمر در تاریخ نود و پنج ساله خود فرصت های ارزشمندی برای مشارکت مردم در حمایت بلند مدت از ایتام و بازماندگان حوادث و سوانح ایجاد نموده است که بسیاری از آنان به موفقیت ها بزرگی در زندگی خود دست یافته اند
5.همبستگي اجتماعي و پيوستگي يا انسجام اجتماعي
در جوامع در حال توسعه به دلايل گوناگون عامل همبستگي اجتماعي ( همدردي و ابراز احساسات ، اقدام فردي مستقل و كوتاه مدت ) بسيار قوي است اما عوامل پيوستگي يا انسجام اجتماعي ( همكاري سيستمي و گروهي ، اعتماد به سازمان هاي رسمي و عمومي ، نظم ، و توجه با نتايج و اثار بلند مدت اقدامات ) رشد کمتری دارد. به همين دليل بعضي افراد ترجيح مي دهند شخصا كمك هاي خود را به منطقه آسيب ديده از حوادث حمل نموده و به اسيب ديدگان تحويل دهند. در جوامع توسعه يافته افراد جامعه داراي الف)نظم بهتر و ب)اعتماد عمومی بيشتر و ج)همكاري قويتر هستند و به همين دليل كمك هاي خود را به نزديك ترين شعبه سازمان هاي رسمي مسوول در محله خود يا از طريق سيستم هاي موجود در فضاي مجازي با اعتماد و اطمينان خاطر تحويل مي دهند.
علی رغم اینکه کمک های انساندوستانه و داوطلبانه توسط هر فردی از افراد جامعه امری پسندیده و ارزشمند است لکن بی نظمی و اختلال در امداد رسانی و اتلاف منابع و یا عدم بهره برداری مؤثر از کمک های مردمی و عمومی غیر قابل دفاع و مردود است. حل چنین مشکلاتی مسؤولیت مشترک سازمان های رسمی و نیز مردم است. نهادهای عمومی و رسمی باید با ارتقاء کیفیت برنامه ریزی و عملکرد سازمانی و اجرایی و نیز با مسؤولیت پذیری کافی اعتماد عمومی به کارآیی و کارآمدی خود را جلب نمایندو متقابلا مردم هم باید با افزایش آگاهی و مهارت ها و نیز تقویت نظم وارتقاء مشارکت های اجتماعی نظام مدیریت بحران و امداد رسانی در حوادث و سوانح را یاری نمایند
نقطه آغاز در پیشگیری و کاهش خطر حوادث و سوانح و مقابله مؤثر با آثار منفی آن بازگشت به اندیشه , برنامه ها و روش های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور و تعریف مجدد و تضمین جایگاه کرامت , سلامت , ایمنی و رفاه کلیه افراد جامعه درکلیه سطوح و بخش های آن است.