در همه جای جهان سوانح طبیعی و انسان ساخت هم تلفات جانی به همراه دارد، هم خسارات مالی. چیزی که به دیروز و امروز محدود نمی شود و از گذشته های دور تا به الان ماجرایش همین بوده است. کشور ایران هم به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و همینطور وسعتی که دارد، هیچ وقت از بروز سوانح و حوادث مصون نبوده و نیست. سوانحی که گاهی طبیعی است و گاهی هم حاصل دست آدمیزاد. برای همین باید برای کنترل، مقابله و کاهش اثرات ناشی از این حوادث، راهکارهایی به کار ببندیم تا شاهد کمترین سطح از آسیب ها، خسارات و تلفات باشیم.

طبیعتا در مواجهه با انواع سوانح و حوادث طبیعی و همینطور غیرطبیعی رعایت نکات پیشگیرانه بهترین کار است. اما پیشگیری به تنهایی همیشه کارساز نیست؛ برخی از حوادث قابل پیش بینی نیستند. برای همین باید از پیش برای بروز حوادث آماده بود. با دو راهکار؛ افزایش توان آمادگی و مواجهه و کاهش آسیب پذیری پیش از وقوع حادثه و دوم بالابردن قابلیت پاسخگویی و مقابله ی سریع، موثر، هماهنگ و کارآمد در حین و همچنین بعد از وقوع حادثه.

این موضوعات موجب شد تا جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران در کنار سایر ماموریت های خود دوباره دست به کار شود؛ در سال ۱۳۸۸ این جمعیت به منظور تقویت ساختار فرماندهی و هدایت نیروهای عملیاتی خود در زمان بروز حوادث و سوانح، واحدی با عنوان “مدیریت کنترل و هماهنگی عملیات” در سازمان امداد و نجات راه اندازی کرد. واحدی که وجود آن علاوه بر مرکز در سایر استان ها هم نیاز بود و برای همین ۳۱ مرکز استان هم با همین عنوان تشکیل شد.

گرچه بعد از انقلاب، این مراکز در سطوح مختلف وجود داشتند و در هدایت عملیات ها تاثیرگذار بودند، اما با عناوینی دیگر؛ اتاق بحران، مرکز عملیات و … . اما از سال ۱۳۸۸ این مرکز (Emergency Operation Center) با نام اختصاری EOC نظام یافت و در ساختار اداری تعریف شد. به طوریکه در چندسال فعالیت خود، با پیاده سازی تجربیات کسب شده از سوانح گذشته در سطح ملی و بین المللی نقش بسزایی در ارائه خدمات به آسیب دیدگان ایفا کرد.

مدیریت حوادث موضوع مهمی است؛ موضوعی که گاهی با اشکالات و ضعف هایی همراه است، مانند عدم هماهنگی درون بخشی و بین سازمانی، نداشتن اطلاعات درست و پردازش غیرعلمی اطلاعات. اما تجربه‌های گذشته حکایت از این دارد که اگر لایه های اطلاعاتی مناسب و کافی در شرایط بحرانی در اختیار مدیران ستادی و صف قرار بگیرد، اجرای مراحل مختلف عملیات امداد و نجات تسهیل خواهد شد، علاوه بر آن خسارات مالی و جانی حین و پس از وقوع حوادث هم کاهش می یابد.

ناگفته نماند که بسیاری از خسارتهای جانی و مالی حین و پس از وقوع حادثه به دلیل عدم مدیریت مناسب منابع و سرعت عمل کم در تقسیم وظایف است. بنابراین نیاز است تا تمام دستگاه‌های اجرائی و امدادرسان هماهنگی های لازم را در جریان مدیریت درون سازمانی و برون سازمانی خود داشته باشند.

فعال سازی مراکز کنترل و هماهنگی عملیات، یکی از شاخصه های مدیریت بهینه حوادث است. در این مراکز تمام اطلاعات از قبیل میزان تخمین خسارت منطقه، وسعت مناطق عملیاتی، لایه های جغرافیایی و نقاط خطرپذیر، اطلاعات اقلام انبارها و تجهیزات و ناوگان ترابری، تجهیزات و امکانات ارتباطات رادیویی و مخابراتی و نیروهای عملیاتی و منابع در اختیار مدیران ستادی قرار می‌گیرد تا با تجزیه و تحلیل تمام اطلاعات بتوانند تصمیم و برنامه ریزی مناسبی جهت انتقال به مدیران میدانی ارائه دهند. بدین ترتیب در کوتاهترین زمان ممکن بهترین خدمات به حادثه دیدگان ارائه خواهد شد.

فعالیت های مراکز کنترل و هماهنگی عملیات

مراکز کنترل و هماهنگی عملیات عالیت های مختلفی را انجام می دهند. فعالیت عالی در حوزه مدیریت اطلاعات، مدیریت منابع و مدیریت اطلاعرسانی و رسانه. هر یک از این بخش ها موارد متعددی را شامل می شود.

گردآوری، تجزیه و تحلیل و ارائه اطلاعات حوادث و سوانح، منابع انسانی، امکانات و تجهیزات درون سازمانی و برون سازمانی (سازمانهای مسئول، همکار و پشتیبان) و سایر اطلاعات مورد نیاز در شرایط اضطراری در حیطه فعالیت مدیریت اطلاعات است.

مدیریت منابع هم بخش های مختلفی را در بر می گیرد. از جمله: مدیریت منابع انسانی اعم از نیروهای انسانی حاضر در عملیات و یا خارج از آن، مدیریت امکانات و تجهیزات موجود در محل عملیات و یا خارج از آن. همچنین توان عملیاتی موجود و مورد نیاز به جهت پاسخگوئی بهینه.

حوزه سوم که همان اطلاع رسانی و رسانه است هم زیر شاخه های مختلفی دارد؛ مدیریت سیستم های اعلام هشدار، اطلاع رسانی به تیم ها و نیروهای عملیاتی و تخصصی، مدیریت اطلاع رسانی به رسانه ها با استفاده از ابزارها و نیز بسته های نرم افزاری و سخت افزاری.

وظایف مراکز کنترل و هماهنگی عملیات

جمعیت هلال احمر ایران هم بر اساس وظایف ذاتی خود در مواجهه و پاسخگویی در برابر سوانح و همچنین به عنوان متولی کارگروه امداد و نجات و آموزش همگانی در مدیریت بحران، نیازمند ایجاد و سازماندهی یک مرکز منسجم کنترل و هماهنگی عملیات است. مرکزی که اهداف متعددی را دنبال می کند که به آنها اشاره می کنیم:

• جمع آوری اطلاعات در رابطه با شناسایی انواع مخاطرات و سوانح احتمالی قابل وقوع در منطقه و گستره ی جغرافیایی تحت پوشش

• شناسایی و ارزیابی نقاط ضعف، قوت، تهدیدها و فرصت ها با توجه به شرایط خاص جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی منطقه و یا گستره ی تحت پوشش با استفاده از نرم افزارهای نوین مبتنی بر سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS

• برنامه ریزی و اجرای طرح هایی با هدف کاهش سطح آسیب پذیری در نقاط پر مخاطره و کنترل تهدید های موجود با تکیه بر نقاط قوت و فرصت های موجود

• ارزیابی مخاطرات محتمل و برآورد میزان خسارات، تلفات و سطوح آسیب پذیری

• برنامه ریزی، طراحی و اجرای مانورهای مختلف با هدف ارتقای سطوح آمادگی و افزایش توان مواجهه ی سازمان ها و نهادهای دست اندرکار؛ به دنبال آن شناسایی نقاط ضعف و تلاش در جهت تقویت و ارتقای توانمندی ها

• ایجاد ساختارهای ارتباطی منسجم و سریع جهت اطلاع رسانی به موقع سوانح و حوادث و فراخوان مسئولان، تصمیم گیران، نیروهای ستادی و عملیاتی مورد نیاز

• هماهنگی جهت اعزام گروه های ارزیاب پیشرو به مناطق سانحه دیده و دریافت اطلاعات از سوی این گروه ها در رابطه با میزان خسارت، تلفات احتمالی، وسعت مناطق و نیازهای امدادی منطقه آسیب دیده

• پردازش اطلاعات واصله از گروه های امدادی پیشرو و ارزیاب و دسته بندی آنها جهت ارائه به مدیران و مسئولان ذیربط به منظور اخذ تصمیم در رابطه با چگونگی اجرای برنامه های عملیاتی

• برقراری و حفظ ارتباط موثر، کارآمد و پایدار به کمک ابزارهای نوین ارتباطی جهت تبادل پیام

• پشتیبانی از نیروهای عملیاتی حاضر در منطقه در ابعاد اطلاعاتی، تجهیزاتی، ارتباطی و نیروی انسانی مورد نیاز

• مستند سازی فعالیت ها و ارزیابی عملکرد اجزای مختلف سامانه با هدف شناسایی نقاط ضعف و نقایص موجود؛ پس از خاتمه وضعیت بحرانی و تلاش در جهت ارتقای توانمندی ها و برطرف کردن نواقص و مشکلات در فعالیت های آتی

• تدوین و تهیه گزارش های عملکردی و آماری از فعالیت های انجام گرفته و ارائه اطلاعات جمع بندی شده به مدیران ارشد

امکانات و تجهیزات مرکز کنترل و هماهنگ عملیات

مراکز کنترل و هماهنگی عملیات، برای رسیدن به اهدافی که بیان شد، به ساختاری منسجم و نیروهای متخصص نیاز دارند؛ علاوه بر آن این مراکز نیازمند استفاده از تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری مختلفی هستند. از جمله:

• تجهیزات مخابراتی و ارتباطی؛ شامل از سیستم های رادیویی بی سیم و با سیم و همچنین تلفن های ماهواره‌ای

• نقشه‌های توپوگرافی در ابعاد و منطقه‌بندی‌های مختلف

• لایه‌های اطلاعاتی؛ وسعت منطقه، جمعیت، گسل ها ، اماکن عمومی و…..

• لیست شماره تلفن‌های ضروری عوام لامدادی و سایر دستگاه های همکار

• تجهیزات صوتی و تصویری، رایانه به تعداد مورد نیاز و شبکه داخلی

• دستگاه فاکس، پرینتر، کپی، ویدئو پروژکتور

• امکانات ارتباط با اینترنت جهت انتقال اطلاعات و تصویر از محل حادثه

• سیستم های هشدار سریع مانند لرزه نگار، هواشناسی و دوربین های راهداری

• نمایشگرهای LCD در اندازه‌های مختلف

• تابلوهای اعلانات

• ملزومات اداری برای حداقل دو هفته مانند (کاغذ و خودکار)

• سامانه یکپارچه اطلاعات مکانی و نرم افزارهای مدیریت اطلاعات و حوادث (DMIS)

نرم افزارهای عملیاتی آنلاین

یکی دیگر از ملزومات کار در مراکز کنترل و هماهنگی عملیات، استفاده از نرم افزارهای عملیاتی آنلاین است؛ نرم افزارهایی که سه سامانه را دربر می گیرد:

سامانه مدیریت حوادث و سوانح (ِDMIS)

این سامانه اولین و بزرگترین بانک اطلاعات حوادث و سوانح در ایران است. در آن تمام سوانح و حوادثی که جمعیت هلال احمر در آنها وارد عمل شده ذخیره شده است؛ این سامانه بصورت لحظه ای آخرین حوادث را جهت دسترسی مدیران به اطلاعات مورد نیاز وارد و ویرایش می کند. امکان بررسی های آماری و تجزیه و تحلیل عملیات های انجام شده در دوره های زمانی مشخص از مهمترین قابلیتهای این بانک اطلاعاتی است.

سامانه اطلاعات مکانی (GIS)

سامانه ملی اطلاعات مکانی مدیریت حوادث و سوانح، سامانه ای است که در بستر شبکه و مکان محور (web GIS) طراحی شده است؛ به منظور مدیریت حوادث و سوانح در جهت کمک به تصمیم گیری و تصمیم سازی مدیریتی مربوطه به منظور پاسخگویی سریع ، موثر و کارآمد در زمان حادثه؛ همچنین تخصیص بهینه امکانات و تجهیزات تخصصی امداد و نجات.

این سامانه قابلیت های مختلفی دارد؛ از جمله:

۱. طرح عملیاتی شعب هلال احمر و محاسبه هوشمند نیازهای اضطراری جستجو، نجات و امدادرسانی شامل اسکان و تغذیه اضطراری.

۲. امکان بارگزاری، اصلاح و ویرایش طرح عملیاتی شعب تهیه شده توسط تمام شعب جمعیت هلال احمر در سراسر ایران.

۳.جستجوی پیشرفته نزدیک ترین مراکز امدادی و آبادی های تحت تاثیر حادثه در شعاع مشخص و تحلیل جمعیت که نیازمند خدمات امداد و نجات و براساس آخرین اطلاعات سرشماری نفوس و مسکن است.

۴. لایه های اطلاعاتی مربوط به جمعیت هلال احمر شامل مراکز استانی، شعب شهرستانی، پایگاه ها، مراکز امدادی و خارج از جمعیت شامل لایه های اصلی مورد نیاز در تصمیمات مدیریتی زمان بحران و بانک اطلاعات از مراکز جمعیت هلال احمر (شعب، پایگاه ها، انبار و…).

۵. نمایش آنلاین حوادث و سوانح کشور بر روی نقشه در یک بازه زمانی خاص برای مکان مشخص. مثلاً کل کشور، استان ، شهرستان یا یک جاده عملیاتی خاص (نقشه خطر پذیری) مشاهده پر حادثه ترین مناطق و جاده ها.

۶. مشاهده و ویرایش لایه‌های جغرافیایی مختلف مانند عوارض طبیعی، عوارض انسانی، سکونتگاه ها، مخاطرات و …

۷. ابزارهای تخصصی جهت استفاده بهینه از اطلاعات و لایه های تعریف شده در سامانه شامل جستجو، اصلاح، بروزرسانی و مدیریت اطلاعات.

۸. مشاهده نقشه ایران به همراه ابزارهای مختلف و نمایش نقشه در انواع مختلف ماهواره‌ای، سه بعدی، عادی.

۹. قابلیت درج، حذف، ویرایش و مشاهده آنلاین اطلاعات مناطق (دستگاه های همکار، مراکز درمانی، پمپ بنزین، مراکز نظامی، سالن یا استادیوم مراکز فرهنگی و سایر).

۱۰. مشاهده و استفاده اطلاعات جمعیتی کشور به تفکیک استان، شهرستان، بخش، دهستان، نقاط شهری و روستایی و قابلیت ویرایش و بروزرسانی.

۱۱. قبلیت ذخیره سازی و مدیریت اطلاعات نام و نام خانوادگی و شماره های تماس مسئولان استان، شهرستان و مسئولان محلی تا دهیاران و شوراهای روستاها.

۱۲. قابلیت ذخیره سازی اطلاعات تیم های امداد و نجات و درج بر روی نقشه و جستجوی و نمایش آن در نقشه کشور با ذکر نام و نام خانوادگی اعضای تیم و شماره تماس افراد تیم.

۱۳. نمایش آخرین وضعیت لرزه خیزی کشور (برخط سامانه اطلاع رسانی زلزله موسسه ژئوفیزیک) و اعلام وضعیت غیرطبیعی توسط موسسه به مراکز استانی و شهرستانی و اعلام هشدار

۱۴. نمایش وضع موجود آب و هوای کشور و پیش بینی روزهای آتی و امکان اعلام هشدارهای سازمان هواشناسی به مراکز استانی و اعلام آماده باش در صورت لزوم.

سامانه ۱۱۲

بر اساس این سامانه اطلاعات لحظه ای نیروهای عملیاتی در سراسر ایران انجام می شود. همچنین امکان مدیریت شماره ملی ۱۱۲ گزارش گیری و ضبط مکالمات امدادی، تجهیزات تخصصی امداد و نجات، موجودی دقیق اقلام ۲۲ گانه و سایر زیر سامانه ها در جهت تکمیل اطلاعات اماکن هلال احمر به این سامانه اضافه شده و بروز می شود.

علاوه بر آن این سامانه امکانات تحلیلی مختلفی دارد؛ امکان بروزرسانی تجزیه و تحلیل، استخراج گزارش خطر پذیری مناطق، گزارش سریع حادثه و تحلیل منطقه عملیاتی، برنامه لجستیک و پشتیبانی عملیات، دسترسی به سرویس های تحت شبکه دستگاه های همکار و… این اطلاعات به صورت مداوم درحال بروزرسانی و ارتقاء هستند.

موبایل EOC

به منظور سهولت دسترسی به اطلاعات تخصصی امداد و نجات اعم از سامانه اطلاعات مکانی و سامانه مدیریت حوادث توسط مدیران، نسخه موبایل از مهمترین اجزاء این سامانه ها تهیه و در برنامه ای واحد گردآمده است. نکته قابل توجه اینکه علاوه بر دسترسی مدیران و کاربران تخصصی به سامانه، نسخه عمومی این نرم افزار هم با قابلیت راهنمایی عمومی، معرفی اماکن هلال احمر، معرفی نزدیک ترین مرکز امداد و نجات و… در اختیار کاربران عادی قرار داده شده است.