2- جمعيت

    شهرستان فیروزه - در محدوده فعلی- در سال 1390 که آخرين سرشماري عمومي نفوس و مسکن توسط مرکز آمار ايران صورت گرفت، 42718 نفر جمعيت داشته است .

   در سال 1390 از کل جمعیت شهرستان حدود 5769 نفر ساکن شهر فيروزه و1434 نفر ساکن شهر همت آباد و بقيه در 105 آبادي داراي سکنه، ساکن مي باشند. که در بين اين آبادي ها، روستاهاي گرماب(4429 نفر)، معدن بالا و پایین(1027 نفر)، شورگشت(1069 نفر) ، سليماني (1272 نفر)، مرزان(1380 نفر)، همت آباد زماني(1535 نفر) ، قلعه یزدان (1043 نفر) و شورآب (1068 نفر) مهمترين و بزرگترين روستاها مي باشند.

    در همین سال مرکز آمار ایران در طی سرشماری خود حدود 98 آبادی خالی از سکنه در شهرستان فیروزه ثبت کرده که نشانگر بالا بودن مهاجرت از روستا به شهر است.

    بر اساس آمار سال 1390، حدود 40% جمعيت شهرستان زير 15 سال سن داشته اند که نشانگر جواني جمعيت در اين منطقه است و نياز به برنامه ريزي و توجه به نيازهاي اين گروه جمعيتي به خوبي احساس مي شود.

     در همين سال بیش از 90% مردم بالاي 6 سال منطقه با سواد بوده اند که نسبت به متوسط شهرستان و استان در حد مناسب و قابل قبول است. در اين امر گسترش خدمات آموزشي و مستقل شدن آموزش و پرورش از سال 1372 و فعاليت هاي نهضت سوادآموزي، نقش بسزایی داشته اند.

     بطور متوسط در هر کيلومتر مربع از خاک اين شهرستان 26 نفر زندگي مي کنند که اين ميزان در دهستان تحت جلگه تا 37 نفر هم می رسد که نشانگر تراکم بالاي اين دهستان و شرايط مناسبتر آن براي جذب جمعيت و توسعه است. حدود 16/83 درصد جمعیت در 105 آبادی دارای سکنه و 86/16 درصد جمعیت هم در نقاط شهری شهرستان ساکن می باشند.     

جمعیت و وسعت دهستان های شهرستان فیروزه در سال 90

    مردم شهرستان فیروزه به زبان فارسي و لهجه نيشابوري سخن مي گويند. ساکنان تعدادي از روستاها در بخش طاغنکوه( مانند روستاهای گرماب بزرگ ، چزگ ، سلیمانی ، شوراب و...) علاوه بر فارسي به زبان ترکي با لهجه نيشابوري صحبت مي نمايند. همچنین برخی روستاها در دهستان فیروزه (مانند روستای زاونگ ) و بخش طاغنکوه ( مانند روستای بتو و روستای زروند) فارسی را با لهجه بلوچی صحبت می کنند.

سوغات خراسان( فيروزه )

    خراسان و شهرستان های نيشابور و فیروزه علاوه بر اینکه مهد علم و فرهنگ دوره هايي از تاريخ تمدن اسلامي و زادگاه دانشوران و مردان نامدار تاريخ ايران است، از دوره هاي بسيار كهن نيز به داشتن جواهري گران بها به نام فيروزه به شهرت جهاني رسيده است.

از تاريخ دقيق كشف فيروزه و نحوه استخراج آن در گذشته هاي دور و به ويژه تا پيش از زمامداري پادشاهان صفوي ، اطلاعات جامعي در دست نيست اما احتمال مي رود كه در اوج شهرت و آباداني نيشابور و شهرستان فيروزه (كه با نام تحت جلگه بخشي از توابع نیشابور محسوب می شده ) ، ساكنين اين منطقه از وجود فيروزه و نحوه استخراج آن آگاهي داشته ند.

   قديمي ترين اسنادي كه در مورد فيروزه خراسان در شهرستان هاي فيروزه و نیشابور سخن گفته اند ، كتاب هايي نظير :

ـ كتاب « جهان نامه » تأليف محمد بن بكران ( خراساني ) ، كه در سال 605 هجري قمري به نام سلطان علاء الدوله ي خوارزمشاه تأليف شده .

ـ « عرايس الجواهر و نفايس الاطايب » ابوالقاسم عبدالله كاي ( به سال 700 هـ .ق ) و «‌ تنسوخ (ق) نامه ايلخاني » منتسب به خواجه نصيرالدين طوسي مي باشد.

       در طي دوره صفويه و پس از آن ، سياحان خارجي و داخلي نظير ژان باپتيست تاورنيه ( جواهر سازي مشهور فرانسوي به سال 1046 هـ .ق ) ، فريزر ( 1238 هـ ق ) ، آرثور كانالي ( 1246 هـ ق ) ، ژنرال فريه ( 1261 هـ ق ) ، كرزن ( 1309 هـ ق ) ، صنيع الدوله (‌1303 هـ .ق ) و ... از فيروزه و فيروزه تراشان نيشابور بسيار سخن گفته اند و برخي ( ژنرال فريه ) اشاره كرده اند كه عده اي از فيروزه تراشان نيشابور از « بدخشان تاجیکستان » ، به اين شهر آمده اند.

معادن فيروزه در 35 كيلومتري شمال غربي مركز شهرستان(شهر فیروزه) ، در دامنه هاي جنوبي ارتفاعات بينالود و در 4 كيلومتري دو روستاي معدن پایین و معدن بالا ، از دهستان فيروزه ، بخش مرکزی شهرستان فيروزه واقع شده است و تمامي فيروزه كاران اين شهر نيز همه بومي هستند و هنرمنداني در نیشابور ، مشهد و اصفهان به اين كار اشتغال دارند.

سنگ فيروزه معمولاً در كنار سنگ چخماق و به صورت رگه هاي بسيار باريك در لابه لاي سنگ هاي آذرين ( آتشفشاني ) شكل مي گيرد. اين سنگ از عناصري چون مس ، آلومينيوم ، فسفات ،‌ هيدرواكسيد و آب تشكيل شده كه بسته به نوع و درصد اين تركيبات و محل تشكيل آن ، داراي طيف وسيعي از رنگ آبي كمرنگ ، پررنگ ، سبز روشن و در مواردي تا سبز تيره مي باشد. بهترين و گرانبهاترين نوع آن نيز با رنگ آبي سير و عجمي ناميده مي شود. وزن مخصوص فيروزه بين 62/2 تا 83/2 و سختي آن برابر شيشه يعني 6 است.

    انواع فيروزه با توجه به محيطي كه فيروزه از آن به دست مي آيد ( جنس توده هاي معدن ) به دو نوع فيروزه سنگي و خاكي تقسيم بندي شده كه نوع خاكي آن از مسيل ها و رسوبات به دست مي آيد و به دليل عدم تغيير رنگ آن با گذشت زمان ، گران بهاتر و مرغوب تر مي شود . نوع سنگي آن نيز از ميان سنگ هاي آذرين استخراج مي گردد.

از نظر كيفيت ( مرغوب بودن ) فيروزه ، انواع آن قبل از تراش شامل موارد ذيل مي باشد :

1ـ فيروزه عجمي : گرد و درشت است و تقريباً خالص و بدون رگه مي باشد ، رنگ آن آبي سير و گران قيمت ترين نوع فيروزه است.

2ـ عجمي نيم رنگ : از نوع قبلي كم رنگ تر و داراي كمي ناخالصي است.

3ـ عربي : فيروزه تخت ، با لايه هاي نازك است با رنگ آبي سير.

4ـ توفال : مانند عربي است ، داراي ناخالصي بوده و سنگ آن از ميان رفته و فقط لايه اي از فيروزه با رنگ آبي سير باقي مانده است.

5ـ توفال نيم رنگ : از نوع قبلي كمي روشن تر است.

6ـ توفال سفيد : رنگ آبي خيلي روشن دارد ، احتمالاً نام ديگر آن شروام مي باشد.

7ـ چغاله ( چاغوله ) : فيروزه اي درشت ، شبيه عجمي اما به رنگ آبي كم رنگ .

8 ـ شجري : داراي ناخالصي به شكل شاخ و برگ درخت و رگه دار است.

9ـ شكوفه : فيروزه اي است ريزتر از چغاله و فيروزه كمي دارد.

10ـ فيروزه چال يا نرم : اين فيروزه كمي بزرگتر از عدس بوده كه در سنگ هاي معدن ديده مي شود.

11ـ فيروزه درشت : سنگ هاي نسبتاً بزرگي است كه در آن رگه هاي باريك و پراكنده و نازك فيروزه ديده مي شود و نازل ترين نوع آن است.

    فيروزه در اثر چربي تغيير رنگ مي دهد و در مقابل رطوبت يا خشكي به سبزي مي گرايد. اشكال مختلف آن را مي توان بيضي ، قلبي ، انگشتري و برجسته ناميد و براي مراقبت و حفظ اصالت فيروزه ، آن را در ميان خاك اره يا ماسه مرطوب نگهداري مي كنند .

    در گذشته فيروزه را با انفجار صخره ها يا به طريق سنتي با خيساندن سنگ ها استخراج مي كردند ، به اين ترتيب كه قلوه سنگ هاي جدا شده از كوه را در حوضچه هاي پر از آب قرار مي دادند و پس از اين كه قلوه سنگ ها كاملاً خيس و سست مي شد ، آن ها را سايش داده ، فيروزه را جدا مي كردند . اما امروزه با استفاده از يك چرخ برقي ، قطعات سنگ معدن را سايش داده و فيروزه را به سهولت ( با افت كم ) از آن جدا مي سازند .

        از فيروزه بيشتر به عنوان نگين در انگشتر ، گردن بند ، دست بند و ظروف نقره استفاده مي كنند . در گذشته فیروزه مرغوب به مسکو در روسیه و ایتالیا ارسال می شد ولی در حال حاضر مراكز مهم فيروزه تراشي عبارتند از :

       روستا های معدن بالا و پایین ، شهر فیروزه مرکز شهرستان فيروزه , مجموعه ميراث فرهنگي ( كاروان سراي شاه عباسي ) و مجموعه تاريخي ـ تفريحي آرامگاه خيام در نیشابور و بازار های شهر مشهد فعال مي باشند.

خواص و فواید

       نگاه به فیروزه چشم را تقویت می کند و استفاده از سرمه آن و هم چنین گذاشتن آن بر روی چشم ها برای تقویت چشم و درمان بیماریهای چشمی مفید است. گذاشتن فیروزه بر روی چاکرای گلو برای درمان گلو درد، تقویت تارهای صوتی و درمان بیماری های ریوی و تنفسی موثر می نماید.

فیروزه قلب را تقویت می کند وسعه صدر می دهد. این سنگ، افسردگی های روحی و روانی و هم چنین ناراحتی های عصبی را درمان می کند و باعث آرامش می شود.

    استفاده از انگشتر و یا گردن بندی از آن، برای دور کردن انرژی های منفی به ویژه چشم زخم و آثار آن بسیار مناسب است. این سنگ مانند ، عقیق، حرز بسیار مهمی در برابر حوادث و بلایا به شمار می رود و برای آسان شدن کارها و رونق در کسب و کار بسیار مفید می نماید.

اماکن تاریخی و دیدنی

    مهمترین آثار تاریخی و دیدنی شهرستان فیروزه که می توانند جاذب گردشگر باشند عبارتند از :

1-کاروان سرای تاریخی و زیبای روستای شوریاب

    در داخل روستای شوریاب در جنوبی ترین قسمت دهستان طاغنکوه جنوبی و 18 کیلومتری شهر همت آباد مرکز بخش طاغنکوه واقع شده است. این کاروانسرای زیبا و بزرگ در دوره قاجاریه احداث شده و جزو کامل ترین کاروانسراهای این دوره محسوب می گردد.این بنا دارای یک پلان هشت و نیم هشت مستطیل شکل است و عناصر اصلی این بنا شامل چهار ایوان ، چهار اصطبل ، حیاط مرکزی و عناصر فرعی شامل شاه نشین طاقچه ها و طبقات بالا ، بخاری دیواری و ... است. ایوان ورودی شامل مناره می باشد. 

    این کاروانسرا از چمله کاروانسراهای واقع شده در دشت با حیاط مرکزی است که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و
ایوان های پیرامون حیاط دو طبقه اند و دارای شاه نشین است. کتیبه های سنگی حجاری شده زیبا روی سر در ورودی کاروانسرا قرار دارد که مربوط به دوره قاجاریه است.( متأسفانه تعدادی از کتیبه های سنگی در سال های اخیر به سرقت رفته است.) بقیه نیز به موزه شهر نیشابور منتقل گردیده است . این کاروانسرا در سال های اخیر به شدت رو به تخریب بوده و اخیرا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

2- عمارت و باغ نشاط (سالار) تقی آباد

   این باغ در حدود سال ۱۳۲۶ ه.ق توسط آقابالاخان سالار معتمد( گنجی) از خوانین بزرگ خراسان و منطقه احداث شد. روی هم رفته، این مکان شامل عمارت شمالی، مرکزی، حصار، برج، بارو و... است. قدیمی ترین قسمت باغ عمارت شمالی آن است. طبقه ی همکف عمارت مرکزی در زمان مرحوم سالار معتمد بنا شده است.

    وسعت باغ حدود ۱۵ هکتار بوده و تعدادی بسیار از درختان کاج، پسته و... در آن کاشته شده است. عمارت مرکزی باغ نشاط آراسته به آجرکاری های زیبایی است. روایت است استاد کمال الملک هنرمند و نقّاش مشهور ایرانی در اواخر عمر خویش در این مکان ساکن بوده است. خانه کمال الملک، نقاش معروف دوران قاجار، به علت نبودن اعتبار برای بهسازی و مرمت آن، بر اثر بارندگی به طور کامل تخریب شده است.

    ۸۰٪ از باغ نشاط که در روستای تقی آباد  و در 3 کیلومتری شمال شهر فیروزه واقع شده متاسفانه  به مرور زمان تخریب گردیده است. تمام سقف ها و دیوارهای ساختمان باغ نشاط توسط کمال الملک نقاشی شده بود که دیگر امکان بازسازی آنها وجود ندارد. شایان ذکر است که باغ نشاط طی شماره 4492 در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردیده وتحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار دارد. در سال 1391 با تلاش های اداره میراث فرهنگی شهرستان فیروزه ، طبقه اول عمارت تعمیر و بازسازی کلی شد و اداره میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری به این مکان منتقل گردید.

3- چشمه آب معدنی(آب گرم) گرماب

    در قسمت جنوبی روستای گرماب بزرگ مرکز دهستان طاغنکوه جنوبی و در کنار امامزاده روستا ، یک چشمه آب گرم (آب معدنی) وجود دارد که قدمتی بیش از روستا ی گرماب دارد و وجه تسمیه ( علت نامگذاری) روستا نیز وجود همین چشمه می باشد. وجود امامزاده ابوالقاسم ازنوادگان امام موسي كاظم(ع)باعث شده بود كه مردم اين روستا از قدیم آب اين چشمه را با توجه به قرارگرفتن دركنارامامزاده، شفادهنده تلقي كنندكه با توجه به آزمايشات انجام شده برروي اين آب،ثابت شده كه درتسكين بسياري ازدردهاي عضلاني و دربهبودي بيماري هاي پوستي تأثيرفراواني دارد. آب آن از دسته آب های کلروره سولفاته کلسیک است، كه درسطح كشور از اين لحاظ رتبه اول را داراست. اطراف آن از رسوبات دوران چهارم زمین شناسی پوشیده شده است.

    منطقه ای که روستای گرماب و چشمه آن قرار گرفته توسط خاک ها و رسوبات مربوط به دوره کواترنر (آخرین دوره زمین شناسی) پوشیده شده اما کوه های اطراف که جزوکوه های طاغنکوه جنوبی ( بخشی از رشته کوه جغتای) است و سنگ مادر منطقه را تشکیل می دهد مربوط به سنگ های ولکانیک( آتشفشانی)دوره ائوسن از دوران سوم زمین شناسی ( سنوزوئیک)می باشد.

4- منزل استاد کمال الملک نقاش بزرگ ایرانی در روستای حسین آبادکمال در 3 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

5- آب انبار قدیمی و زیبای روستای همت آبادزمانی در 18 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

6- حمام قدیمی روستای سرده در 15 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

7- برج و باروی قلعه قدیمی سرده در 15 کیلومتری جنوب شهر فیروزه

8-تپه های تاریخی یوسف آباد (ثبت شده در میراث فرهنگی ) در 3 کیلومتری شرق شهر فیروزه و نیز تپه تاریخی چاه قره در 15 کیلومتری شمال شهر فیروزه 

9- امامزاده حسن(ع) در محله دهنو خلج در غرب شهر فیروزه

10- قلعه قدیمی توزنده جان متعلق به دوره ساسانی در 15 کیلومتری جنوب غربی فیروزه.