مسجد جامع گناباد؛ مسجدی با کتیبه‌های کوفی قرن هفتم و سندی معتبر از دیانت مردمان گناباد

مسجد جامع گناباد از بناهای ارزشمند دوره خوارزمشاهیان واز شاهکارهای تاریخی استان خراسان رضوی است که بیش از هشت قرن قدمت دارد که از امتیازات مهم آن می‌توان به وجود کتیبه‌های کوفی و آجرکاری‌های زیبا است که بر اطراف ایوان قبله آن نقش بسته، اشاره کرد.

مسجد جامع گناباد، یکی از بناهای مشخص و مورخ اواخر دوره خوارزمشاهیان به‌شمار می‌رود که به‌رغم زمین‌لرزه‌های شدید و تحمل تعمیرات مکرر، شکل بنای اصلی خود را حفظ کرده است.

از امتیازات مهم این مسجد وجود کتیبه‌های کوفی و آجرکاری‌های زیبا است که بر اطراف ایوان قبله آن نقش بسته است و در انتهای حاشیه کتیبه خط کوفی، تاریخ ساخت این مسجد، سال 609 هجری قمری برابر با 1212 میلادی مشخص شده است.

این مسجد یکی از سه مسجد ایران است که به سبک دو ایوانی در اوایل قرن هفتم هجری ساخته شده و از بقیه سالم‌تر مانده است و بر اساس آثار و شواهد موجود، ساختمان کنونی دارای الحاقاتی است که احتمالا در دوران ایلخانی ایجاد شده است.

با توجه به نتایج به دست آمده، لایه‌های کف مسجد متشکل از ماسه بادی است و قسمت‌هایی از بناهای مدفون شده در زیر ماسه‌ها، در حدود قرن سوم هجری ساخته شده و مصالح آن بیشتر از خشت و گل و چینه بوده است و بر اثر ریزش ماسه‌های فراوان، این بناهای کوچک با سطح زمین برابر شده و بناهای بعدی بر روی همان ابنیه مدفون شده قبلی ساخته شده‌اند.

آثار و شواهد معماری این مسجد که در کوی شرقی این شهر واقع است، حکایت از آن دارد که مسجد جامع فعلی بر روی مسجدی کهن‌تر بنا شده و در دوره ایلخانی نیز فضاهایی به آن افزوده شده است.

این اثر با شماره 325 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

ایوان اصلی یا ایوان قبله در سمت جنوبی صحن واقع شده که با چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس، دارای تزئیناتی آجری شامل دو قطار پیچ، نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی به خط بنایی بوده که در پایان عبارت «تسع و ستمائه 609 هـ . ق»‌ به چشم می‌خورد.

گرچه بیش از 8 قرن از قدمت مسجد جامع گناباد می‌گذرد، اما این مسجد همچنان به حیات خود ادامه‌ می‌دهد و روزانه شاهد حضور قشرهای مختلف مردم در نماز جماعت و مراسم مذهبی مختلف است.