تحلیل رئیس سازمان امدادونجات هلال احمر از زلزله بم
زلزله‌ای که به لحاظ بزرگی و حجم بالای عملیات امدادونجات (و دیگر ملزومات) هنوز هم یکی از بزرگترین زلزله‌ها محسوب می‌شود که سازمان‌های زیادی در امر کمک‌رسانی این رویداد، دخیل بودند. در آن دوران شاهد رشادت‌ها، ازخودگذشتگی‌ها، بی خوابی‌ها و خستگی‌های امدادگران حاضر در صحنه بودیم و همه تلاش‌ها برای رفع آلام بشری در آن زلزله ستودنی بود. با این حال، این رویداد تاسف‌انگیز صرف‌نظر از دردهای جانکاهی که برای ما به جا گذاشت، درس‌های بزرگی نیز در زمینه امدادونجات به همراه داشت. در این یادداشت سعی شده به مشکلاتی که سال‌هاست ضمن تحقیقات و مطالعات پس از زلزله بم استخراج شده، اشاره شود:
تنگ و ارگانيك‌بودن معابر شهر: نداشتن شبكه دسترسي كارآمد و تنگ بودن بسياري از معابر باعث مسدودشدن راه‌هاي دسترسي در عمليات امدادونجات و كندشدن پيشرفت امدادرساني شد.
ناكافي بودن آموزش و مهارت در امر نجات مجروحان: به گفته اكثر كارشناسان، آمادگي فردي و خانوادگي در مواقعي كه سرويس‌هاي اضطراري دولتي هنوز وارد عمل نشده‌اند، نقش بسيار حساسي در نجات آسيب‌ديدگان دارد اما در شهر بم ديده شد افراد محلي كه از زلزله شهر جان سالم به در برده بودند، به‌دليل عدم آموزش نتوانستند در ساعات طلايي اوليه به ديگران كمك‌‌هاي سريع و مؤثري برسانند. براساس برخي گزارش‌ها حتي نيروهاي امدادي اعزامي كه اكثرا آموزش لازم را نديده بودند گاه خود موجب افزايش تلفات و خسارات شدند، به‌طوري كه باوجود انتقال نسبتا سريع مجروحان به شهرهاي دیگر (که وجود فرودگاه به این امر کمک زیادی کرد)، متاسفانه بر اثر ترياژ نشدن مجروحان انتقالي (اصطلاحی است در پرستاری به معنی دسته‌بندی کردن بیماران پذیرش شده به گروه‌های مختلف) و انجام نشدن اقدامات و درمان‌هاي اوليه ساده براي بسياري از آنان نظير انتقال صحيح و بدون عارضه، ضدعفوني يا پاك‌كردن زخم‌هاي باز، وصل سرم براي بيماران درحال شوك و... به ميزان قابل‌توجهي از آثار مثبت انتقال سريع كاسته و بر آمار صدمات و تلفات افزوده شد.
فقدان تقسيم كار مناسب: نگاه به سيماي امدادرساني در شهر بم باوجود اين‌كه نشانگر نكات مثبت فراواني نظير حضور وسيع و گسترده مردم، نهادها و سازمان‌هاي مختلف و كمك‌‌هاي نقدي و غيرنقدي فراوان مردمي است، برخي نكات را نيز نمايان کرد. گروهي از امدادگران از زیادی فعاليت و كار شبانه‌روزي؛ انرژي و توان خود را از دست داده بودند، درصورتي‌كه تعداد ديگري از نيروهاي امدادگر بيكار و بدون برنامه بودند. مسيرهاي ورود و خروج شهر در روزهاي اوليه به دليل ترافيك سنگين مسدود شد و امنيت شهر، امدادگران و كمك‌‌هاي ارسالي در برخي مواقع دچار اختلال شد، در صورتي‌كه نيروهاي مسلح كه مسئول نظم و امنيت هستند در امور ديگر شهر كه بيشتر مرتبط با سازمان‌هاي ديگر بود، مشغول به فعاليت بودند.
فقدان حضور سازمان‌هاي محلي در صحنه امدادونجات: به علت ويران شدن نهادهاي مهم شهري نظير فرمانداري، شهرداري، پليس، بيمارستان‌ها، آتش‌نشاني و... يا كشته و زخمي‌شدن مسؤلان‌شان، نهادها و سازمان‌هاي محلي در صحنه امدادونجات حضور نيافتند و به دليل آشنايي نداشتن سازمان‌ها و مديران معين و اعزامي با شهر بم و ويژگي‌هاي آن، مديريت موثر و كارايي در ساعات طلايي (٧٢ ساعت ابتدایی حادثه) عرضه نشد.
در دسترس‌نبودن اطلاعات معتبر و به‌موقع در مورد شهر و حادثه: در روزهاي اول امدادرساني هيچ‌گونه نقشه و اطلاعات مستندي در مورد شهر، بافت آن، مراكز پرخطر، تراكم جمعيتي و... در دسترس نبود، لذا در اين مدت عمده فعاليت تجسس و نجات در مناطق اصلي و آشناي شهر متمركز شد و در نقاط دوردست و روستاها تا مدت‌ها كمك مؤثري صورت نگرفت. درحين امداد و كمك‌رساني نيز ثبت اطلاعات و ايجاد شبكه ارتباطي و خبررساني داخل سازماني و بين‌سازماني كه مي‌توانست باعث پيشرفت سريع‌تر و همه جانبه عمليات شود، در حد مناسبي نبود.
ضعف هماهنگي، سازماندهي و برنامه‌ريزي مشترك بين گروه‌هاي امدادي: مديريت بحران شامل سيستم جامعي است كه تمامی عناصر جامعه به‌نوعي (كم يا زياد)، (ضعيف يا مؤثر) در آن نقش دارند اين سيستم زماني موفق خواهد بود كه تمامی تصميمات و اقدامات صورت‌گرفته در وضعيت اضطراري جامعه را از پيش، از طريق سازوكارهاي آموزشي، برنامه‌ريزي و... هدايت و هماهنگ كرده باشند. از شرايط بقاي هر سيستم ازجمله سيستم مديريت بحران داشتن هدف مشترك، نظم، فعاليت منسجم و هماهنگ است. در صحنه امدادونجات بم ارگان‌هاي امدادي اعزام‌شده به شهر از قبل توجيه و با يكديگر هماهنگ نشده بودند و در حين فعاليت نيز ارتباطات بين سازماني در حد كامل و كافي وجود نداشت. نبود آمادگي و فقدان برنامه و دستورالعملي توافق‌شده ميان سازمان‌هاي امدادرسان و نيروهاي اعزامي به منطقه مشهود بود و نبود رهبري واحد در عمليات امدادونجات نمودي بارز داشت كه باعث از دست رفتن ساعات طلايي امداد و نجات و افزايش تلفات انساني و خسارات مادي شد، به‌خصوص در روزهاي اول پس از سانحه به دليل نداشتن برنامه‌ريزي از پيش توافق شده و اجرا نشدن مانورهاي مشترك امدادونجات، مديريت كارا نداشتيم و عملا كارها، ما را اداره مي‌کردند به صورتي كه هر سازمان و فرد، كاري را كه در هر لحظه با آن مواجه مي‌شد انجام مي‌داد و اولويت‌بندي معناي خود را از دست داده بود لذا برخي امور مورد توجه زياد و برخي مورد غفلت قرار گرفت.
ضعف در مديريت منابع انساني، تجهيزات و كمك‌‌هاي مردمي: بيش از ٤٠هزار امدادگر در مرحله امدادونجات به بم اعزام شدند كه اكثر آنها فاقد تخصص كافي بوده يا به كاري خارج از تخصص خود پرداختند در صورتي كه هزاران نفر متخصص در زمينه‌هاي نجات، پزشكي، بهداشتي و مهندسي باوجود تمايل شديدشان، موفق به حضور در منطقه نشدند. اين امر ناشي از نداشتن برنامه قبلي براي ثبت‌نام، دسته‌بندي و انتخاب داوطلبان، فقدان رهبري واحد در عمليات امدادونجات و نبود نيازسنجي منطقه بود كه منجر به اعزام افراد بدون توجه به انتخاب كارآمدترين‌ها شد. ضمنا در برخي مناطق مركزي شهر تراكم نيرو و تجهيزات بيش از نياز بود در صورتي كه در بسياري از مناطق دوردست تا مدت‌ها امدادگران حضور نداشتند يا به علت نداشتن تجهيزات، كارآمد نبودند. جمع‌آوري كمك‌‌هاي مردمي نيز مانند تجربه‌هاي قبلي به صورت سنتي و بدون برنامه‌ريزي و توسط ارگان‌هاي مسئول و غيرمسئول انجام گرفت، به‌عنوان مثال بسياري از نيروهاي جمعيت هلال‌احمر وقت و انرژي خود را صرف جمع‌آوري كمك‌‌هاي مردمي در ايستگاه‌هاي ثابت و سيار کردند كه اين امر مي‌توانست به نهادي نظير كميته امداد امام خميني واگذار شده تا از نيروهاي هلال‌احمر استفاده تخصصي‌تري شود. علاوه بر این، تنوع و ميزان كمك‌‌هاي جمع‌آوري شده منطبق بر نيازهاي منطقه نبود كه این امر باعث آشفتگي و صرف وقت و هزينه بسيار براي جمع‌آوري، حمل‌ونقل، جداسازي، انبار و توزيع اجناسي كه بسياري از آنها آسيب‌‌پذير و فسادپذیر شد. در امر انتقال اجناس به منطقه و توزيع آنها نيز برنامه‌ريزي و نيازسنجي انجام نگرفت كه باعث بروز نقص‌ها و نارضايتي‌هايي شد.
آنچه گفته شد، مشکلاتی است که در زلزله بم تجربه شده است، با این حال تجربه عمليات، پاسخگويي و امدادرساني زلزله بم با وجود همه كاستي‌ها و نارسایي‌ها به دليل حمايت و حضور همه‌جانبه و در سطح ملي تأكيد و توجه مسئولان نظام و بسيج منابع و مشاركت قوي نهادهاي دولتي، نظامي، بخش خصوصي و غيردولتي به‌عنوان يك عمليات بسيار موفق جهاني ثبت و درس‌هاي آموخته شده از آن سال‌هاي متمادي در كنفرانس و كارگاه‌هاي آموزشي جهاني و بين‌المللي مورد توجه بوده است.