بسمه تعالی
موضوع:
نقش زنان در انقلاب اسلامی
گرد آورنده: مهشید صابری
زمستان 1393
مقدمه
انقلاب اسلامي نويد آسماني بود كه انسانها را به بازيافت اصالت خود بشارت داده و به جسمهاي بي جانشان حياتي تازه بخشيد تا قبل از اين انقـلاب بزرگ، نگرش حاكـمان در ايران به زن، نگرشـي ابزارگونه بـراي برآوردن نـيازهاي مادي بود . ابـزاري كه پيشرفـت آن به معـناي تنـوع ظـاهري و همـسان با مدهـاي رايـج و ارضاي غرايـض شهواني جنس مخالف البته در لواي عناوين زيباوآراستـه همچون آزادي زنان يا زن مترقي به متن جامعه تزريق مي شد .
حضرت امام خميني ( ره ) وضعيت زنان در زمان رژيم طاغوت را به زنان جاهليت تشبيه نموده و اشاره مي كند كه در آن زمان نيز همچون عصر جاهليت، مقام معنوي زنان ناديده گرفته شده و تا حد يك كالاي مادي تنزل پيدا كرد .
در چنين فضاي تاسف باري كه سايه شوم خود را بر ملت مسلمان ايران انداخته بود خورشيد انقلاب اسلامي به رهبري خردمندانه حضرت امام خميني ( ره ) طلوع كرد و زنان و مردان مومني كه از اين وضعيت غير اسلامي كه رهاورد حكومت ظالم و خود فروخته پهلوي بود به تنگ آمده بودند با پيروي از فرامين اسلامي مقتدايشان عليه حكومت مستبد پهلوي شوريدند و انقلاب اسلامي را به ثمر رساندند .
بر هيچ كس پوشيده نيست كه زنان نقش بسيار مهمي در پرورش نهضت اسلامي ايفا نموده و حقيقتاً در مواردي نقش سنگين تر و موثرتري را نسبت به مردان در جريان مبارزه داشتند . اهميت بيشتر آن زماني آشكار مي شود كه به اين نكته مهم اشاره نماييم كه زنان نه تنها در برخي موارد در صحنه مبارزه حضور جدي و فعال داشته و خود در خط مقدم مبارزه حاضر مي شدند بلكه مشوق اصلي مردان و همسران خويش براي شركت در اين مبارزه به حساب مي آمدند . نقش موثر ديگر آنان تربيت فرزندان صالح براي ادامه راه و آينده نهضت اسلامي بود كه از اهميت ويژه اي برخوردار است . حضرت امام خميني ( ره ) با اشاره به اين مهم مي فرمايد: ما نهضت خودمان را مديون زنها مي دانيم ، مردها به طبع زنها در خيابانها مي ريختند ، زنها مردان را تشويق مي كردند ، خودشان در صفهاي جلو بودند ، زن همچون یک موجودي است كه مي تواند يك قدرت لايزال ، يك قدرت شيطاني را بكشد و در جاي ديگر مي فرمايند: امروز زنهاي شيردل طفل خود را به آغوش كشيده و به ميدان مسلسل و تانك دژخيمان رژيم مي روند . در كدام تاريخ چنين مردانگي و فداكاري از زنان ثبت شده است .
بسياري از زنان در انقلاب اسلامي مشوق همسران خود بودند و معمولاً در انقلاب بيشترين مشكلات متوجه همسران مبارزان بود در دو سه سال آخر مبارزه ناگهان نقش بانوان در پيروزي انقلاب اسلامي و قيام عظيم مردم دچار برجستگي عظيمي شد و خانمها اولين راهپيمايي خطرناك را شروع كردند و در ميادين پر خطر مبارزه حضور فعال و چشم گيري داشتند . بانوان پس از پيروزي انقلاب اسلامي نيز جزو اولين پاسخ دهندگان به همه دعوتهاي بزرگ انقلابي هستند و تا امروز در ميدان فعاليت و مبارزه زنها به مراتب جلوتر از مردها هستند .
عزيزان ! نكته مهمي كه وجود دارد اين است كه با پيروزي انقلاب اسلامي تحول شگفتي در نحوه نگرش و جايگاه زن در جامعه اتفاق افتاد . تحولي كه بي شك در پرتو تعاليم عالي و نوراني اسلام ناب محمدي ( ص ) حاصل شد . نگرش ابزارگونه و حيواني ساخته و پرداخته غرب ، جاي خود را به نگاه معنوي و الهي به زن و در نظر گرفتن ارزشهاي والاي اين گوهر گران سنگ بخشيد . انگاره اي كه بي ترديد راه را بر استسمار مادي زن تحت لواي الفاظ فريبنده آزادي زنان به حقوق زنـان مي بسـت و راه را بـراي پیـشرفت و تعـالی حــقیقی زنـان همـوار میکرد .
در این تفکر زن به عنوان موجودی که همزمان می تواند سه نقش بسیار مهم همسری ، مادری و عنصر موثر اجتماعی را به اتفاق ایفا کند مورد نظر است و در سایه همین نگاه است که نهضتی همچون انقلاب اسلامی توانست بدون امکانات مادی بر رژیم قدرتمند طاغوت غلبه کند . این نکته تا آن جا مهم است که امام راحل ( ره ) زن را به مثابه یک دستگاه انسان سازی با قرآن کریم مقایسه می کند که برای ساختن ابنای بشر نازل شده است . ایشان در همین رابطه می فرمایند : در این نهضت زنان حق بیشتری از مردان دارند . زنان، مردان شجاع در دامان خود بزرگ می کنند و قرآن کریم انسان ساز است و زنان نیز انسان ساز . وظیفه زنها انسان سازی است . اگر زنهای انسان ساز از ملت گرفته شود ملتها به شکست و انحطاط مبدل خواهند شد . ممکن است یک بچه ای که شما خوب تربیت کنید یک ملت را نجات دهد و توجه داشته باشید که بچه های خوب تحویل جامعه بدهید و آموزششان با پرورش باشد .
حضور زن در پیروزی انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی که به همت زنان و مردان مسلمان ایران و به رهبری حضرت امام خمینی (ره) به وقوع پیوست به زن حیات مجددی بخشید و او را که گرفتار دسیسه های شیطانی در حکومت شاه ستمگر شده بود نجات داد. امام خمینی(ره) که زن را مربی جامعه و مربی انسانها می داند و سعادت و شقاوت انسانها را بسته به وجود او می داند پیروزی انقلاب اسلامی را وابسته به این قشر دانسته و می فرماید: ((ما همه در این نهضت سهیم هستیم و شما خانمها سهم بزرگ دارید یعنی آمدن شما خانمها به خیابان ها و میدان های مبارزه موجب این شد که مردها هم قوه پیدا بکنند، تقویت بشوند روحیه آنها هم با آمدن شما تقویت بشود شما سهم بزرگی را در این نهضت دارید.))
نکته قابل توجه در رابطه با نقش زن مسلمان در شکل گیری انقلاب این است که آنها برای اولین بار نبود که حضور خویش را در صحنه سیاسی و اجتماعی به اثبات می رساندند بلکه مشارکت فعالانه و متعهدانه این قشر در لحظات حساس و سرنوشت ساز این ملت و حماسه های ملی، مذهبی تحسین برانگیز است. پس از فرمان تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی همسران ناصرالدین شاه به شکستن قلیانها اقدام کردند و در نهضت انقلابی جنگل زنان خطه گیلان با کمک های مادی و معنوی خویش مبارزان را یاری رساندند، تا آنها در وظیفه خود ترسی به دل راه ندهند، مقاومت زنان مسلمان در توطئه کشف حجاب و به پاکردن تظاهرات بزرگ در مشهد و اعتراض به این وضع هرگز از خاطره ها محو نمی گردد.
اما نقش زنان در صحنه های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران بسیار فعالانه تر و قویتر از هر زمان دیگری بود. حضور زنان در صحنه های مبارزه و تلاش، مثلاً بردباری خانواده های انقلابی در برابر انبوه مشکلاتی که رژیم ستمگر شاه برای آن ها پیش می آورد، ترغیب و تشویق همسران و پسران و مجاهده و تلاش در سرنگونی طاغوت از جمله عوامل مؤثر در روند روبه تکامل انقلاب بود. صبوری مادران داغدیده که جوانهای خود را در صحنه تظاهرات و راهپیمایی ها از دست می دادند و هیچ شکایتی نداشتند از اموری است که نمی توان همانندی برای آن در جنبشهای ملی و یا مذهبی در دیگر نقاط جهان پیدا کرد. در واقع اگر همکاری خالصانه زنان با همسرانشان در میادین مبارزه، زندان رفتن و شکنجه و آزار نبود شاید این مقاومت ها در راه پیروزی به ثمر نمی رسید و ریشه های سازنده و شکل دهنده انقلاب پا نمی گرفت، شهادت تعداد زیادی از زنان مسلمان چه در تظاهرات و چه در زندانها از جمله واقعه 17 شهریور و ندای لبیک به رهبر انقلاب در راهپیمایی های گسترده ای چون تاسوعا و عاشورای سال 57 نشانگر روحیه بالا و وفاداری زنان به اسلام و رهبر آن بود که از اراده ای محکم و خلل ناپذیر و ایمانی قوی سرچشمه می گرفت. مأموران رژیم وقتی صحنه نمایش میلیونی زنان را در تظاهرات خیابانی می دیدند و رفتارهای محبت آمیز و مادرانه آنها که دلسوزانه می خواستند به جمع ملت بپیوندند را مشاهده می کردند، در یک لحظه تصمیم می گرفتند و به آغوش مردم باز می گشتند و اسلحه های خود را بسوی فرماندهان و سرسپردگان رژیم نشانه می گرفتند. امام خمینی که بارها به نقش کلیدی و قابل ملاحظه زنان در پیروزی انقلاب تأکید کرده فرموده اند:
((در تظاهرات خیابانی زنان ما، بچه های خردسال خود را به سینه فشرده بدون ترس از تانک و توپ و مسلسل به میدان آمده اند...آنان نقش ارزنده ای در مبارزات ما ایفاء کرده اند. در چه تاریخی این چنین زنانی را سراغ دارید و در چه کشوری))
و در جای دیگر از سهم عظیم بانوان در پیروزی انقلاب چنین فرموده اند:
((شما بانوان در ایران ثابت کردید که در پیشاپیش این نهضت قدم برداشتید، شما سهم بزرگی در نهضت اسلامی ما دارید. شما در آینده برای مملکت ما پشتوانه هستید. از شماست که مردان و زنان بزرگ تربیت می شود. در دامن شما مردان و بانوان بزرگ تربیت می شوند شماها عزیز ملت هستید. پشتوانه ملت هستید.))
کمبودها و مشکلات زندگی خیلی زود برای زنان دردسر آفرین می گردد. در بحبوحه پیروزی انقلاب، نبود امکانات مادی و موارد مورد نیاز به ویژه سوخت زمستانی کوچکترین تزلزل و وحشتی در روحیه زنان ایجاد نکرد. با اینکه در صف های طولانی به انتظار دریافت اجناسی که کمتر در دسترس بود ساعت ها معطل می ماندند از اینکه برای رضای خدا و به ثمر نشستن انقلابشان متحمل این سختی ها می شدند خوشحال بودند. آنها با شرکت در فعالیت های نظامی و تهیه مواد لازم که آن زمان برای پاشیدن حمله مأموران نظام به کار گرفته می شد سریعاً اقدام می کردند و توان خویش را در هر زمینه ای که حرکت عظیم ملت را به جلو می برد بروز می دادند. این کار به گوشه نشینی و عدم تحرک و ناکار آمدی زن و همچنین آزادی های دروغین و سطحی نگری در خصوص زن مهر باطل زد.
زنان، اين عناصر عفاف و نجابت، نه تنها در پيروزي انقلاب اسلامي سهم بزرگي ايفا كردند، بلكه در تثبيت نظام جمهوري اسلامي و تداوم انقلاب اسلامي حرف نخست را زدند و با حضور در صحنه انقلاب اسلامي، توطئه‌هاي دشمنان را در عرصه‌هاي گوناگون‌فرهنگي،نظامي،اقتصادي،اجتماعي،سياسي‌و....نقش‌برآب‌ساختند.
در اين مقاله تلاش شده است با بهره‌گيري از سخنان گهربار معمار انقلاب اسلامي، حضرت امام خميني (ره)، نقش و سهم بزرگ زنان در پيروزي انقلاب به تصوير كشيده شود و تلاش و منزلت اين بزرگواران عيان گردد.
چهار عنوان «تحول فكري و روحي زنان»، «حضور زنان در صحنه انقلاب اسلامي»، «انگيزه حضور زنان در انقلاب اسلامي» و «ويژگي زنان انقلابي» محورهاي اصلي اين تصوير مي‌باشد.
1ـ تحول فکری و روحی زنان
هنر انقلاب اسلامي اين بود كه زنان جامعه ما را متحول ساخت و در مسير اسلام و ارزش هاي الهي هدايت كرد و از بي هويتي و بي بند و باري و ابتذال كه سوغات غرب بود، به سوي عزت خواهي، عفاف، درك شخصيت و كمال جويي و تحول فكري و روحي هدايت كرد و از دون مايگي به اوج انسانيت ارتقا بخشيد.
زنان مسلمان در انقلاب اسلامي شخصيت و هويت خويش را يافتند و به مقام و منزلت والاي خويش پي بردند و بينش سياسي، فرهنگي و اجتماعي پيدا كردند. اين تحول فكري و روحي بزرگي كه نصيب زنان شد، موهبت الهي بود كه امام خميني (ره) بارها از آن به بزرگي ياد كرده و آن را افتخار بزرگ ملت ايران دانستند:
«من در جامعه زن ها يك جور تحول عجيبي مي‌بينم كه بيشتر از تحولي است كه در مردها پيدا شده (است).»
«اين تحول كه در ايران پيدا شد، تحول همه جانبه بود»؛ يعني زنان در تمام زمينه‌هاي روحي، فكري، اخلاقي، فرهنگي، سياسي، اجتماعي و انگيزه‌ها و اهداف، الهي شده بودند و مي‌خواستند در صبغه اسلام قرار گيرند و در مسير حركت زهرا (س) و زينب كبرا (س) قدم بردارند.
در تهاجم فرهنگي غرب، زنان را در مسلخ «فروش كالا» و «فساد و فحشا» قرباني كرده و اين مركز عطوفت و فضيلت را به گرداب ابتذال كشانده بودند. در طول پنجاه سال سياه حاكميت خاندان فاسد پهلوي، زنان مسلمان زير فشار و يورش فرهنگي استعمار و استكبار دست و پا مي‌زدند. رضا خان اين مهره استعماري و استبدادي، خشن‌ترين شيوه را در اشاعه فرهنگ‌مبتذل‌غرب،درقالب‌كشف‌حجاب‌به‌كاربرد.
اسلام و انقلاب آمد و زنان را از اين منجلاب فرهنگي نجات داد و آنان را به اخلاق اسلامي و حجاب و عفاف و فضيلتهاآراسته‌ساخت:
«اين اسلام كه در ايران زنده شد، آن خدمتي را كه به بانوان كرده است و خواهد كرد، ارزشش به اندازه‌اي است كه نمي‌توانيم ما توصيف كنيم. اگر نبود اين انقلاب و نبود اين تغيير و تحولي كه در ايران واقع شده بود، بعد از چند سال ديگر اثري از اخلاق اسلامي در ايران نبود.»
«اينجانب به زنان پر افتخار ايران، مباهات مي‌كنم كه تحولي آن چنان در آنان پيدا شد كه نقش شيطاني بيش از 50 سال كوشش نقاشان خارجي و وابستگان بي شرافت آنان، از شعراي هرزه گرفته تا نويسندگان و دستگاه هاي تبليغاتي مزدور را نقش بر آب نمودند و اثبات كردند كه زنان ارزشمند مسلمان دچار گمراهي نشده و با اين توطئه‌هاي شوم غرب و غرب‌زدگان‌آسيب‌نخواهدپذيرفت.»
«به جز مشتي زنان مرّفه طاغوتي و وابستگان ساواكي و سرسپردگان آنان، ديگر قشرهاي ميليوني زنان متعهد كه اساس ملت مسلمانند، در دام فريب دلباختگان به غرب نيفتاده و با عمل خود در طول پنجاه سال سياه، با روي سفيد نزد خدا و خلق شجاعانه مقاومت نمودند.»
بنيانگذار انقلاب اسلامي خطاب به روشنفكران مرتجع و دلباختگان بي بند و باري و ولنگاري غرب فرمود:
«آيا زن ها در ايران ديگر كنار رفتند به كلي، يا همدوش مردها در كارهاي سازنده داخلند؟ شما مي‌خواهيد كه زن هاي اينجا هم بي بند و بار باشند، هر جور مي‌خواهند باشند؟ اين برخلاف آن تحولي است كه در خود زن ها پيدا شده است.»
الف ـ ميل به مبارزه با طاغوت
رها ساختن زندگي آرام و بي‌درد سر و روي آوردن به زندگي پرمخاطره و مبارزه با طاغوت يكي از تحولاتي بود كه خداوند در وجود زن ها به وجود آورد. آن ترس و وحشتي كه از طاغوت داشتند، از ميان رفت و شجاعت و شهامت جاي آن نشست. زنان مسلمان از چكمه پوشان و سرنيزه‌هاي گارد شاهنشاهي واهمه‌اي به دل راه نمي‌دادند و از زخمي و كشته شدن نمي‌هراسيدند. امام راحل اين گونه تحول را بيان مي‌كنند:
«(خداوند) قلب ها را از آن وحشت بيرون آورد، از آن وحشتي كه اين رژيم ها همه داشتند، از آن وحشت بيرون آورد و به جاي آن، تصميم و شجاعت به ايشان داد. به طوري كه زن ها، بچه‌ها و مردها، همه به مبارزه برخاستند. كي سابقه داشت كه زن در مبارزه بيايد مقابل توپ و تانك بايستد؟ اين يك تحول روحي بود كه خداي تبارك و تعالي در اين ملت تحول را ايجاد فرمود.»
ب- تحول‌سياسي
بانوان به بركت انقلاب اسلامي و هدايت هاي پيامبر گونه امام خميني (ره)، چنان از بينش سياسي برخوردار شدند كه دشمنان اسلام و انقلاب از گمراه ساختن آنان نااميد و درمانده شدند. زنان با شناختي كه از ماهيت و ترفندهاي دشمنان اسـلام پيـدا كردنـد گـام در ميـدان مبـارزه و سياست نهادند و خصـم دون را از صحـنه بيرون رانـدنـد.
امام خميني (ره) در ديدار زنان مناطق ساحلي جنوب ايران با اشاره به اين تحول بزرگ سياسي مي‌فرمايد:
«در اينكه مي‌بينم گوينده شما بانوان ساحلي، مسائلي را كه مطرح مي‌كند، مسايل روز است، مسايل اجتماعي روز است، همان طور كه بانوان ديگر در مراكز و در ساير جاهاي ايران مسايلي را كه مطرح مي‌كنند، مسايل روز و مسايل سياسي و اجتماعي است، كه اين تحول به بركت اين نهضت اسلامي پيدا شده، من اميدوارم كه اين تحول باقي بماند.»
ج- تحول‌اجتماعي
زنان در انقلاب اسلامي، شيفته كمك رساني به محرومان و مستضعفان بودند و به شوق ياري رساندن به كشاورزان و قشر محـروم جامـعه و شـركت در جهـاد سـازنـدگي سـر از پـا نمي‌شـنـاخـتنـد. حضـرت امام خميـني (ره) فرمـود:
«در اين جهاد سازندگي كه گاهي وقت ها مي‌بينم خانم ها رفتند و مشغول شدند، خوب، البته از خانم ها ساخته نيست كه مثل يك رعيتي، مثل اشخاصي كه ورزيده‌اند، در امور كار كنند، لكن همان رفتنشان در بين آن رعايا و بين كشاورزان، همان رفتن و اشتغال پيدا كردن، به همان مقداري كه مي‌توانند، اين باعث مي‌شود كه قدرت آنها چند مقابل بشود. وقتي آنها ببينند كه از شهرها خانم هاي محصل، خانم هاي محترم آمدند و در دهات مشغول كمك هستند به برادرهاي خودشان، قدرت آنها چند مقابل مي‌شود و اين يك عمل بسيار ارزشمند است ولو عمل خودش به حسب حجمش كوچك باشد، لكن حجم معنوي خيلي زياد است.»
2ـ حضورزنان‌درانقلاب‌اسلامي
حضور پر شور در انقلاب اسلامي از افتخارات بزرگ زنان مسلمان ايران است. آنان در همان روزهاي نخستين انقلاب وارد
ميدان مبارزه شدند و با جهاد خود قدم به قدم، انقلاب اسلامي را ياري كردند. زنان با عزمي استوار عليه طاغوت و استكبار جهاني به صحنه مبارزه آمدند و دين خود را نسبت به اسلام و انقلاب به خوبي ادا كردند.
امام‌خميني(ره)خطاب‌به‌بانوان‌فرموند:
«شماخواهران‌دراين‌نهضت‌سهم‌بهسزايي‌داشته‌ايد.»
«شما سهم بزرگي در نهضت اسلامي ما داريد. شما در آتيه براي مملكت ما پشتوانه هستيد.»
آن حضرت به اين حضور مي‌بالد و افتخار مي‌كند و مي‌فرمايد: «ما بايد امروز كه روز زن است... به زنان خويش افتخار نماييم. چه افتخاري بالاتر از اينكه زنان بزرگوار ما در مقابل رژيم ستمكار سابق و پس از سركوبي آن، در مقابل ابرقدرت ها و وابستگان آنان، در صف اول، ايستادگي و مقاومتي از خود نشان دادند كه در هيچ عصري چنين مقاومتي وچنين‌شجاعتي‌ازمردان‌ثبت‌نشده‌است.»
الف‌ـ پيشگام‌درانقلاب‌اسلامي
زنان در انقلاب اسلامي، پيشگام و جلودار نهضت بودند و پيشاپيش مردها در صف تظاهرات خياباني عليه نظام‌طاغوت حركت مي‌كردند. زنان مسلمان در تمامي نهضت ها و حركت هاي اسلامي پيش قدم بودند:
«در مسأله تنباكو پيش قدم بودند. در مسأله مشروطيت پيش قدم بوده‌اند و بحمدالله زن ها در اين جمهوري اسلامي چنان كه در همه مسائلي كه عمومي پيش آمده است، براي ايران پيش قدم بوده‌اند.» «در مملكت ما اين طور شد كه بانوان همدوش، بلكه جلوتر از مردها از خانه‌ها بيرون آمدند و در اين راه اسلامي زحمت كشيدند و رنج ديدند، جوان دادند، شوهر دادند، برادر دادند، معذلك رنج كشيدند، عمل كردند، پشتيباني از اسلام كردند و مردها هم به تبع زن ها اين كار را كردند.»
«زن هاي محترم متعهد ايران پيشاپيش مردان به ميدان رفتند و سد عظيم شاهنشاهي را در هم شكستند و ما و همه مرهون قيام و اقدام آنان هستيم.»
ب‌ـ نقش‌هدايتگري‌وتشويق‌مردها
زن ها در انقلاب اسلامي نقش هدايتگري داشتند و با حضور خويش در صف مقدم تظاهرات، انگيزه قيام و حضور در تظاهرات‌ومقابله‌باطاغوت‌رادرمردهاوجوانهابه‌وجودآوردند.
احساس برانگيز بودند و الهام بخش، مردان را تشويق كردند و به جوان ها جرأت و شجاعت بخشيدند: «ما نهضت خودمان را مديون زن ها مي‌دانيم. مردها به تبع زن ها در خيابان ها مي‌ريختند، تشويق مي‌كردند زن ها مردان را. خودشان در صف هاي جلو بودند.»
«بانوان عزيز ما اسباب اين شدند كه مردها هم جرأت و شجاعت پيدا كنند. ما مرهون زحمات شما خانم ها هستيم.»
به واسطه حضور زنان در صحنه، غيرت مردانگي و احساسات در مردان برانگيخته مي‌شود و همين موجب مي‌شود سستي وترس‌راكناربگذارندوباشجاعت‌قدم‌درميدان‌بگذارند.امام‌فرمودند:
«در مردها يك حسي است كه اگر ببينند زن ها بيرون آمده از خانه‌ها براي يك مقصدي، اگر قوه‌شان يكي باشد، ده تا مي‌شود.»
ج‌ـ ايثارجان‌وفرزند
بچه‌هاي خردسال در آغوش مادران، با اسلحه دژخيمان شاه پرپر مي‌شدند و جوانان در پيش رويشان بر زمين مي‌افتادند و خون سرخ شهيدانشان سنگ فرش هاي خيابان را رنگين مي‌ساخت، اما آنان چون زينب كبري (س) تن به رضاي خدا داده و پر صلابت و استوار در مقابل ستمگران مي‌ايستادند و با ايثار جان و فرزند و صبر در مصيبت ها، احساس رضايت درانجام‌وظايف‌خويش‌داشتند.
امام‌راحل‌ايثارگريهاي‌اين‌قشرازجامعه‌رااين‌چنين‌بيان‌مي‌دارند:
«شما در چه تاريخي چنين ديده‌ايد؟ امروز زن هاي شيردل طفل خود را در آغوش كشيده و به ميدان مسلسل و تانك دژخيمان‌رژيم‌مي‌روند.دركدام‌تاريخ‌چنين‌مردانگي‌وفداكاري‌اززنان‌ثبت‌شده‌است؟»
«در تظاهرات خياباني، زنان ما بچه‌هاي خردسال خود را به سينه فشرده، بدون ترس از تانك و توپ و مسلسل به ميدان مبارزه آمده‌اند.»
دـ ايثارمال
زنان در ايثار جان و فرزند در انقلاب پيشقدم بودند. در ايثار مال هم بر مردان سبقت جسته بودند. آنان آنچه ذخيره داشتند و با قناعت جمع كرده بودند، در طبق اخلاص گذاشته، تقديم مستضعفان و محرومان كردند.
امام‌چه‌زيبازنان‌مؤمن‌وعفيف‌رادرايثارمال‌معرفي‌مي‌كند:
«زنان ايران، هم مجاهدات انساني عظيم كرده‌اند و هم مجاهدات مالي. اين طبقة محترم زن ها كه در جنوب تهران و در شهر قم و در ساير شهرها هستند، همين خانم هاي محجبه، همين ها كه مظهر عفاف هستند، در نهضت پيشقدم بودند و در ايثار مال هم پيشقدم. ايثار كردند جواهرات و طلاهايي كه دارند. براي مستضعفين دادند. عمده در اين امور آن قصد پاك‌است.»
«خداوند شما مؤمنات را حفظ كند كه در نهضت اسلامي حَظّ كافي داشتيد و الان هم براي مستمندان كمك كرديد و كمك هاي شما بسيار با ارزش است. كمك هاي بانوان ارزشش چند برابر كمك هاي مردان است. خداوند شما را حفظ‌كند.»
«اينها طلاهاي خود را كه ذخيره 50 سال، 20 سال ،30 سالشان بود، آمدند براي مستمندان دادند.»
رـ پشتوانه‌انقلاب‌واسلام
بنيانگذار انقلاب اسلامي بارها اين مسأله را بيان داشته و از زنان به عنوان پشتوانه انقلاب و اسلام ياد كردند:
«ملتي‌كه‌بانوانش‌درصف‌مقدم‌براي‌پيشبردمقاصداسلامي‌هست،آسيب‌نخواهدديد.»
«شما در آتيه براي مملكت ما پشتوانه هستيد. من اميدوارم كه باز شما در صف مقدم باشيد و اين نهضت را به آخر برسانيد كه حكومت اسلامي ان شاءالله تأسيس بشود و تمام اقشار ملت، تمام مستضعفين به حقوق حقه خودشان برسند. خداوند شماها را حفظ كند و براي اسلام و مسلمين نگهدارد.»
3ـ انگيزه حضور زنان در انقلاب اسلامي
زنان و مردان مسلمان در ايران با انگيزه الهي انقلاب كردند. آنان خواستار حكومت اسلامي و احياي اسلام ناب محمدي (ص) و زنده شدن نام قرآن و ائمه اطهار (ع) بودند. از اين رو با نام فاطمه زهرا (س) و زينب كبري و امام حسين (ع) به خيابان ها مي‌ريختند و تظاهرات راه مي‌انداختند.
الف‌ـ عشق‌به‌اسلام‌وقرآن
كسي زنان مسلمان را مجبور نكرده بود كودكانشان را در آغوش گرفته، در مقابل توپ و تانك و مسلسل هاي رژيم طاغوت بايستند. آنان به خاطر مقام و قدرت و رياست، خود و فرزندانشان را در معرض خطر قرار ندادند، بلكه عشق به اسلام و قرآن و پيشوايان معصوم بود كه آنان را به صحنه كشاند. عشق به فاطمه زهرا (س) و زينب كبري بود كه زنان مسلمان ما را انقلابي كرد. امام‌راحل‌انگيزه‌زنان‌مسلمان‌راعشق‌به‌اسلام‌وقرآن‌بيان‌داشته‌است:
«ملت ما عاشق اسلام بود كه در همه اطراف، با دست تهي سينه‌هاي خودشان را سپر كردند، جوان هاي خودشان را بردند در ميدان، زن ها و مردها رفتند و مبارزه كردند و پيروز شدند.»
ب‌ـ استقلال،آزادي،جمهوري‌اسلامي
شعار زنان ما در انقلاب اسلامي سه كلمه بود: استقلال، آزادي، جمهوري اسلامي. آنان خواستار استقلال بودند و مي‌خواستند زير سلطه هيچ كشور و قدرتي نباشند و مي‌خواستند آزاد باشند؛ يعني در سايه اسلام زيست كنند؛ بنده خدا باشند و عبد و ذليل ديگران نباشند. جمهوري اسلامي يعني حكومتي بر اساس اسلام ناب محمدي (ص)؛ مي‌خواستند كه اركانش را توحيد و عدل الهي تشكيل داده باشد و ولايت خدا و پيامبر بر آن حاكم گردد.
امام‌امت‌فرمودند:
«زن و مرد زحمت كشيد، به خيابان ها ريخت، جورها كشيد، خون ها داد كه اسلام را زنده نگه دارد، براي اسلام خون داد، براي شهادت داوطلب شد،...آنكه به او رأي داد ملت ما، جمهوري اسلامي بود، اسلام مورد نظر بود.»
«آنكه از سرتاسر كشور فريادش در خيابان و در كوچه‌ها و در مدارس و در همه جا بلند بود، اين بود كه استقلال، آزادي، جمهوري اسلامي. اين سه كلمه سر زبان همه بود.»
ـ الگوپذيري‌ازحضرت‌زهرا(س)وزينب‌كبري(س)
زنان مسلمان ايران با اقتدار و الگوپذيري از حضرت فاطمه زهرا (س) و دخت بزرگوارش زينب كبري (س) وارد نهضت شدند و درمقابل‌طاغوت‌ايستادندوازاسلام‌وقرآن‌دفاع‌كردند.بنيانگذارانقلاب‌اسلامي‌فرمودند:
«فردا روز زن است... روز زني است كه دخترش، حضرت زينب (س) در مقابل حكومت هاي جبار ايستاد و آن خطبه را خواند... زني كه در مقابل يك جباري ايستاد كه اگر نفس مردها مي‌كشيدند، همه را مي‌كشتند و نترسيد و ايستاد و محكوم كرد حكومت را،يزيدرامحكوم‌كرد...زن‌يك‌همچومقامي‌بايدداشته‌باشد.»
«زن هاي عصر ما بحمدالله شبيه به همان ها (فاطمه زهرا (س) و زينب كبري (س)) هستند. ايستادند در مقابل جبار با مشت گره كرده، بچه‌ها در آغوششان و به نهضت كمك كردند.»
«ما مكرر ديديم كه زنان بزرگواري زينب گونه (عليها سلام الله) فرياد مي‌زنند كه فرزندان خود را از دست داده و در راه خداي تعالي و اسلام عزيز از همه چيز خود گذشته و مفتخرند به اين امر و مي‌دانند آنچه به دست آورده‌اند، بالاتر از جنات نعيم است، چه برسد به متاع ناچيز دنيا.»
4ـ ويژگي‌زنان‌انقلابي
زنان مسلمان و انقلابي كه با جهاد در راه خدا، سلطنت 2500 ساله طاغوت را سرنگون كردند و تاريخ را دگرگون ساختند، از منظر حضرت امام خميني (ره) داراي اين خصايل ارزنده بودند:
الف‌ـ شيردل‌وشجاع
«ماهمگي‌مرهون‌شجاعتهاي‌شمازنان‌شيردل‌هستيم.»
«مادران شجاعِ فرزندان اسلام خاطره جانبازي و رشادت زنان قهرمان را در طول تاريخ زنده كردند. در چه تاريخي اين چنين زناني را سراغ داريد، در چه كشوري؟»
ب‌ـمظهرحجب‌وعفاف
زنان انقلابي كساني بودند كه با حجابي كوبنده و عفتي زيبنده وارد صحنه مبارزه شدند و همين براي دشمنان انقلاب اسلامي‌بيش‌ازهرچيزشكننده‌وكوبنده‌بود:
«همينهاكه‌مظهرعفاف‌هستند،درنهضت‌پيشقدم‌بودند.»
ج ـ مظهر خلوص
زنان مسلمان در انقلاب اسلامي بيش از مردان اخلاص داشتند. از اين رو ارزش اعمال آنان نيز بيشتر بود:
«خواهرهاي ما كه در عصر نهضت شركت داشتند، ارزش اعمال آنان بيشتر بود از ارزش اعمال مردها. آنها با پرده عفاف با مردان همصدا شدند و پيروزي را تحصيل كردند و حالا هم با قصد خالص آنچه كه در ايام عمر تهيه كردند، براي مستمندان دادند. اين ارزش دارد، متمكنين اگر ميليون ها بدهند، به قدر ارزش اين نيست.»
دـ ازطبقات‌محروم‌وجنوب‌شهرها
زنان‌انقلابي‌ازطبقات‌محروم‌ومستضعف‌وبه‌اصطلاح‌جنوب‌شهري‌بودند:
«اين زن هاي اطراف شهر قم و زن هاي جنوب تهران و زن هاي جنوب همه شهرستان ها (جنوب به معناي اينكه شما (غرب‌زده‌ها) مي‌گوييد اينها از طبقه پايين هستند) اينها حقوق بشر را مي‌دانند و عمل مي‌كنند... شماها چه كرده‌ايد؟»
«همين زن هاي محترم و مردهاي عزيز محترم بودند كه از طبقه محروم در آن رژيم بودند، اينها بودند كه توانستند اين قدرت شيطاني را بشكنند و اين سد را خرد كنند و اينها هستند كه از اين به بعد باز تكليف دارند.»
رــ تربيت‌شده‌اسلام
«آنها كه قيام كرده‌اند، همين زن هاي محجوبه جنوب شهر قم و ساير بلاد اسلامي بودند. آنها كه به تربيت آريامهري تربيت شدند، ابداً در اين امور دخالت نداشتند، آنها تربيت هاي فاسد شده بودند؛ از تربيت هاي اسلامي آنها را دور نگه داشتند. اينهايي كه تربيت اسلامي داشته‌اند، خون دادند، كشته دادند، به خيابان ها ريختند، نهضت را پيروز كردند.»
نقش زنان پس از پیروزی انقلاب اسلامی
زنان مبارز، متعهد و مسلمان همانگونه که در شکل گیری و پیروزی انقلاب فعالانه و جسورانه به وظایف خویش عمل کردند بعد از آن هم در حفظ و تداوم این نعمت خدادادی با دل و جان کوشیدند از حوادث مهم بعد از انقلاب جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بود که با توطئه مشترک دشمنان این ملت که تاب و تحمّل این موفقیّت و پیروزی را برای مردم دلاور ایران نداشتند به وقوع پیوست. در چنین موقعیتی که تمام ملت ایران بسیج شدند تا دشمن فریب خورده را از هجوم به سرزمین اسلامی برحذر دارند حضور گسترده و فداکارانه بانوان فهیم و انقلابی نسبت به روزهای شکل گیری انقلاب بیشتر احساس می شد و این مهم به خوبی محقق شد، چرا که زنان ایرانی در یافته بودند دشمن از وحدت، تعهد و ایمان آنها شکست خورده و در صدد ضربه زدن به نهال نورسته انقلاب اسلامی است بنابراین با همتی عالی تر و عزمی جزم تر و تلاشی وافر و بردباری ارزنده تر پا به میدان گذاشتند تا نقشه توطئه گران را بی نتیجه و ناکام گذارند. گرچه شرکت در عملیات جنگی و حضور در خطوط مقدم جبهه برای آن ها میسر نبود آن ها با انجام کارهایی که دست کمی از مبارزه رودررو با دشمن نداشت به تجهیز و ترغیب مبارزان و رزمندگان پرداختند حضور در کلاسهای امداد و فراگیری تعلیمات نظامی جهت کمک به مردان مبارز در میادین جنگ از قدمهای اولیه زنان بود. به عهده گرفتن وظایف پرستاری در بیمارستانهای صحرایی و همکاری دلسوزانه در یاری رساندن به رزمندگان مرهمی بود که بر زخم دلاور مردان جبهه نبرد حق و باطل می نهادند و به رفع نیازهای آن ها اقدام می کردند. زنانی که از این صحنه دور بودند در شهرها و روستاها زندگی می کردند با ایمان و باور قلبی همدوش با هم مجاهدین راه خدا را تنها نگذاشتند و با جمع آوری اقلام مورد نیاز، بافت شال و کلاه و لباسهای گرم، پخت نان و تهیه مواد غذایی خود را در این مبارزه سهیم و شریک نمودند. علاوه بر تلاشهای یاد شده نقش مادران صبور و همسران مؤمن دلاوران صحنه های نبرد که فرزندان و شوهران خویش را به مبارزه علیه کفر ترغیب می کردند هرگز از یادها نمی رود. مطمئناً اگر روحیه مقاومت در بین زنان مسلمان در مدت زمان جنگ متزلزل می شد نتیجه بر عکس این بود. کیست که آرامش صبورانه همسران، مادران، خواهران و دختران شهداء، اسراء و مفقود الاثرها را ببیند و به حقانیت نهضت و مبارزه ملت ایران از ابتدای شروع این جنبش دینی و مذهبی و از سوی دیگر به اینهمه عظمت و ایثار آفرین نگوید. نوشتار را با کلام رهبر معظم انقلاب در خصوص زنان مبارز و متعهد به پایان می بریم. تربیت اسلامی و انقلابی زن مسلمان مایه افتخار و مباهات جمهوری اسلامی است مابه زنان مسلمان خودمان افتخار می کنیم...زن ایرانی که به برکت انقلاب در راه بسیار خوبی قرار گرفت...امروز می تواند در میدان علم و میدانهای گوناگون وارد شود و عالیترین مدارج علمی را نیز طی کند.
هم زمان با پیروزی انقلاب و استقرار نظام اسلامی، دیدگاه سنتی خواستار شدت یافتن محدودیت زنان و عدم حضور ایشان در صحنههای مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شد. این جریان در چند ساله آغازین استقرار جمهوری اسلامی شتاب بالایی داشت. از سوی دیگر خواستههای برخاسته از دیدگاه متجدد و فرنگی مآب نیز در مقابل عوارض و قوانین نظام اسلامی مانند حجاب و عدم حضور زنان در برخی مشاغل و فعالیتها، مقاومت میکرد. مشخص نبودن حدود واقعی حقوق و جایگاه زن در آن دوران، در نظام اسلامی به این امر دامن میزد. هر دو جریان علیرغم تضاد و تقابلی که داشتند در مقابل مواضع انقلاب مقاومت میکردند. هر دیدگاه بنا به تفسیر خود از زن، از جمهوری اسلامی در خواستهایی داشت و امام به سبب ویژگیهای علمی و شخصیتی که داشتند توانستند با حرکت اصلاحی خود هر دو دیدگاه را تعدیل نمایند. حضرت امام از منظر یک مصلح و راهبر، نگرش نوینی را در مورد زن ارایه کردند. حضور سازنده زن در صحنههای تاریخ و در ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مبارزاتی و... امری انکار ناپذیر است. اما مهم اندیشهای است که بر مسند قرائت تاریخ نشسته است. امام خمینیرحمه الله زن را از زوایای پنهان تاریخ و حضور مبهم و کم رنگ آن در ناخود آگاه جامعه به صحنه خود آگاهی و فعال رساند. رویکرد امام خمینی به مقوله زن دارای دو بعد است. ایشان در یک بعد تبیینی و تفسیری به فروافکنی دیدگاههای نادرست سبتبه زن پرداخته و جایگاه زن را در تفکر اصلاحی خویش معین ساخته و در بعد دوم ساختار اجرایی و تربیتی و تهذیبی مناسب با شخصیت زن را ارایه نمودند. حضرت امام در مبحث کلامی زن را همچون مرد در پیشگاه خلقت دانستهاند. از نظر ایشان زن و مرد هر دو انسان هستند و هر دو توان رسیدن به بالاترین مراحل رشد و کمال را دارند.(( الگو حضرت زهراعلیها السلام است.))
در مجموع انقلاب اسلامی ایران موجب تحولاتی در فرهنگ و ساختار فکری جامعه و به طور اخص زنان گردید که جهشی باور نکردنی را در وضعیت ایشان پدید آورد. افزایش تعداد تحصیل کردهها، دانشآموزان و دانشجویان، اساتید، هنرمندان، شاغلان و فعالان اقتصادی و اجتماعی، توجه خاص به وضعیتحقوقی زنان و تصویب قوانین متناسب با وضعیت روز ایشان همانند قانون «تعیین مهریه به نرخ روز»، توجه به وضعیت اشتغال زنان و تصویب قوانین کار متناسب با شان مادری و همسرداری زنان، همچون استفاده از تعطیلات دوران زایمان، کار نیمه وقت، بازنشستگی پیش از موعد و ... از دستاوردهای انقلاب برای زنان بوده است، هر چند که تا ایجاد وضعیت مطلوب فاصله بسیار است.
روند اصلاحی اندیشه حضرت امام در دوران ده ساله اول نظام جمهوری اسلامی و تداوم آن به وسیله خلف صالح ایشان حضرت آیت الله خامنهای - دام ظله العالی - موجب شده که زمینه رشد زنان فراهم گشته و این نیز ظهور استعدادهای ایشان و حضور فعال در صنعت، علوم، سیاست، هنر و... را به دنبال داشت. اما به نظر میرسد سمت و سوی این روند در حال حاضر بیشتر متوجه حضور زن در جامعه میباشد و در مقابل توجه به وظایف اصلی زن یعنی مادری و همسری کم رنگ شده است. هر چند سیاست اجتماعی جهانی، زنان را از شاخصههای توسعه میداند اما باید توجه داشت که پایبندی به اصول اندیشه امام در مورد زن، جامعه بشری را به سمت توازن اجتماعی سوق میدهد و در این مورد سیاست گذاران نظام نباید دستخوش جو حاکم جهانی شوند .
حضرت امام در پاسخ فقهای شورای نگهبان در مورد یکی از تنگناهای طلاق میگوید:«طریق احتیاط آن است که زوج را با نصیحت والا با الزام وادار به طلاق نمایند و در صورت میسر نشدن به اذن حاکم شرع طلاق داده شود و اگر جرات بود مطلبی دیگر بود که آسانتر است.» (۲۴) بی شک عبارت «اگر جرات بود» حاکی از ضعف امام نمیباشد، بلکه دلیلی بر وجود جو نامناسب فرهنگی است و ایشان به سبب نگرانی از لوث شدن مطلب از بیان آن خود داری کردهاند. بنابراین تداوم اندیشه امام نیازمند همت صاحبان اندیشه، برای ایجاد زمینههای مناسب فرهنگی و رفع مشکلات و تنگناهای حقوقی زنان میباشد.
«و امید آن است که جامعه زنان، از غفلت و خواب مصنوعی که از جانب چپاولگران بر آنان تحمیل شده است، برخیزند و همگان دوش به دوش هم، به داد بازیخوردگان برسند و زن را به مقام والای خود هدایت کنند و امید است که زنان سایر کشورهای اسلامی، از تحول معجزه آسایی که برای زنان ایران در اثر انقلاب بزرگ اسلامی حاصل شد، عبرت گرفته و بکوشند تا جامعه خود را اصلاح نمایند و کشورهای خود را به آزادی و استقلال برسانند. رحمت و برکتحق تعالی نثار زنان با شخصیت اسلام و ایران((.
زنان نیمی از انسان های این کره خاکی هستند که نقش بسیار مهمی در جنبش ها و نهضت ها و انقلابها داشته اند. حساسیت نقش زنان برخاسته از عمق تاثیرگذاری زنان در تمامی عرصه های زندگی است.
برای نمونه می توان از نقش تاثیرگذار حضرت زینب(س) در قیام پرحادثه عاشورا نام برد که یکی از نمونه های درخشانی است که اهمیت جایگاه زنان را در تاریخ اسلام به تصویر می کشد.
نقش زن آنقدر می تواند موثر باشد که حتی اگر تهذیب شده نباشد و در جایگاه فساد نیز قرار بگیرد، باز هم می تواند نقش اساسی ایفا کند همانند مهدعلیا که با تشویق ناصرالدین شاه به قتل امیرکبیر باعث انحراف تاریخ ایران شد.
انقلاب اسلامی ایران نیز یکی از مهمترین حرکت های اجتماعی است که از این قاعده مستثنی نبوده و نقش زنان چه پیش از انقلاب و چه پس از آن حائز اهمیت است.
زنان ایرانی در انقلاب اسلامی به روشنی بیان کردند که زن مسلمان ایرانی در تمام عرصه های اجتماعی، سیاسی و... حضور دارند واعتقادات دینی او مانع از شرکت در فعالیت های اجتماعی نخواهد شد و ثابت کرد که در عین حفظ دیانت و پاکدامنی می تواند تاریخ ساز باشد.
زنان ايراني و توسعه فرهنگی پس از انقلاب اسلامی
شخصيت پرنفوذ امام خميني(ره) توانست بسياري از ساختارهاي اجتماعي و فرهنگي را در مورد زنان ايراني دگرگون سازد و راه را براي حيات اجتماعي موثرتر آنان هموار سازد. از سخنان ايشان در مورد زنان و اهميت مشارکت آنان مي‌توان دريافت که امام(ره) بر ضرورت حضور اجتماعي و سياسي زنان در جامعه نه تنها موافق بود، بلکه آن را يک تکليف مي‌دانستند: "خانمها حق دارند در سياست دخالت کنند. تکليفشان اين است) صحيفه نور، ج 9، 174 ( يا زنها حق رأي دارند... حق انتخاب دارند، حق انتخاب شدن دارند( صحيفه نور، ج 5 ، 221 ) خواهرهايي که تاکنون داخل مسايل روز نبودند، در مسايل داخل بشوند (صحيفه نورجلد 9 -88.)
به اين ترتيب رخداد انقلاب اسلامي در ايران دگرگوني‌هاي گسترده‌اي در ايستارهاي مردم و به‌ويژه خود زنان در مورد توانايي آنان ايجاد کرد و نوعي خودباوري در ايشان پديد آورد. مشارکت زنان در سطوحِ مختلفِ قدرت، مانند مجلس خبرگان، مجلس شوراي اسلامي، شوراهاي شهر و روستا، بسيج، سپاه، دستگاه قضائي و ساير نهادها و موسسه‌هاي ويژه مانند صدا و سيما، شوراي عالي امنيت ملي و مجمع تشخيص مصلحت نظام شکل گرفت و اين مشارکت‌هاي سياسي ممکن شد (طغرا نگار،1383). به هرحال حتي زنان خانه‌‌دار با مشارکت در جريان انقلاب اسلامي امکان حضور فعال اجتماعي يافتند. اين روند پس از پيروزي انقلاب اسلامي نيز ادامه يافت. در جريان جنگ هشت ساله نيز با رفتن مردان به جبهه، حضور زنان باز هم در حوزه بازار کار و اشتغال گسترده‌تر شد.
نتیجه:
هر زن مسلمان در هر جایگاهی که قرار داشت، در هر لحظه از لحظات اوج انقلاب حس کرد که باید دینداری خود را اثبات کند. اما هم اکنون که در آستانه سی و ششمین انقلاب هستیم، باید بدانیم که زنان ایرانی علاوه بر اثبات دیانت خود، باید آنراحفظ نمایند.
زیرا دشمنان اسلام که نتوانستند با حمله نظامی ایران اسلامی را تصرف کنند، در حال حاضر درصدد هستند که نسل جدید انقلاب بخصوص دختران را به سوی بی فرهنگی و تجددگرایی بکشانند. اما زنان ایرانی همانند همیشه باید سعی کنند که با پیروی از سخنان اهل بیت(ع) و رهنمودهای رهبر انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای که همواره ما را نسبت به توطئه های دشمنان آگاه می کنند و حفظ قداست و هویت و پاکدامنی خود سعی در خنثی کردن این توطئه ها داشته باشند.
پی نوشت ها:
1- پیام به مناسبت روز زن 26/2/58.
2-سوره نساء، آیه 20.
3-سوره آل عمران آیه 35
4-سوره نحل، آیه 59 ـ 58.
5-سوره حجرات، آیه 13.
6 -سوره اسراء، آیه 85.
7 -سوره نساء، آیه 32.
8- نهج البلاغه، نامه سی و یکم.
9- در جمع بانوان قم 12/11/58 .
10-در دیدار با گروهی از بانوان فرهنگی و مربیان قرآن کاشمر22/6/58
11- مجله راه تربیت شماره 38 ص 16
12 -جوانان از دیدگاه امام خمینی (ره)، ص 284.
13- مجموعه مقالات و سخنرانی های کنگره بین المللی شخصیت امام خمینی ص 95
14- مجله پیام زن، شماره 100، ص 18.
15- فصلنامه شورای فرهنگی و اجتماعی زن، شماره 5، پائیز 78، ص 2.
16 -نقش زنان در ایجاد و تحکیم وحدت اسلامی شخصیت زن از دیدگاه پیامبر اعظم ( ص(
17- امام خمینیرحمه الله، تبیان دفتر هشتم: جایگاه زن در اندیشه امام خمینیرحمه الله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیرحمه الله، چاپ چهارم ۱۳۷۶، ص ۲۲۷
18- پیام زن، شماره ۶۳، ص ۶، به نقل از: مجموعه نظریات شورای نگهبان، دکتر مهرپور